بخشی از هویت هر فرد با او به دنیا می آید(جنسیت، قد، رنگ، مو، چشم، نژاد وغیره) اینکه ما از این خصوصیات چه بر داشتی داشته باشیم وخود را چگونه ارزیابی کنیم تا حد زیادی متاثراز چگونگی بر خوردمحیط پیرامون ومقایسه ای که ما میان خود وآنان به عمل می آوریم می باشد. بخش های دیگر تشکیل دهنده هویت متشکل از نقش های محول جامعه و محیط پیرامونی وجایگاه و موقعیت اجتماعی ما است. رشد هویت نوجوانی تحت تاثیر عوامل مختلفی است که اهم آن را می توان به شرح ذیل بر شمرد.

• عوامل شناختی:

رشد شناختی تاثیر مهمی بر شکل گیری هویت دارد؛ وقتی که فرد در دوره نوجوانی به مرحله تفکر عملیات صوری می رسد امکان بسیار بهتری بدست می آورد که هویت آتی خود را ترسیم کند وبه مسایل آن بیاندیشد تحقیقات مختلف (بایز وکاندلر۱۹۹۲وواتر من۱۹۹۲وبرزانسکی۱۹۹۲).

حاکی از آن است که نوجوانانی که به رشد شناختی متناسب با این دوره از رشد رسیده اند از کسانی که به این سطح از تفکر نرسیده اند موفقیت بیشتری در حل مسایل مربوط به هویت خویش نشان می دهند. این عده اطلاعاتی که برای این منظور دارند بهتر اختیار می کنند وبهتر به کار می گیرند؛ همچنین نیاز آنان به کمک گرفتن از دیگران کمتر است وبه جای آنکه تصمیم گیریهای خود را مرتب به تاخیر بیاندازند قادرند راه خود را به موقع انتخاب کنند وخلاقیت بیشتری در تجربه هایشان نشان دهند.

• عوامل فردی وخانوادگی:

محیط خانوادگی عامل قطعی  وموثر در ایجاد شرایط سازنده ای است که ارزش ها و گرایش های شخص را شکل می دهند. بخش مهمی از این فرایند در درون خانواده به صورت عمدی وآگاهانه انجام می پذیرد ولی بخش زیادی از آن نیز کاملا نا خودآگاه است. به هر حال اگر جامعه پذیری یااجتماعی شدن فرایندی باشد که نسل های مختلف یک جامعه را به یکدیگر پیوند می دهد خانواده از عوامل عمده اجتماعی شدن از دوران کودکی تا نوجوانی وپس از آن است که به صورت یک سلسله مراحل پی در پی رشد وتکامل، نسل ها را به یکدیگر مربوط می سازد(گیدنز،۱۳۷۳ص۸۵).

نوع ارتباط نوجوان با والدین در چگونگی شکل گیری هویت آنان موثر است پژوهش های کارکستروم- آدامز(۱۹۹۲) واتر من(۱۹۹۲) وگراته وان وگوپر(۱۹۸۶). موید این مطلب است.نوجوانانی که در حالت پراکندگی هویت هستند غالبا کسانی اند که از جانب والدین خود به فراموشی سپرده شده ویا طرد شده اند شاید علت این امر آن است که شکل گیری هویت در آغاز مستلزم همانند سازی با پدر ومادر است وهمانند سازی با ویژگی های آنان وقتی انجام می شود که نوجوانان به آنان دلبستگی داشته باشند. تشکیل هویت بستگی زیادی با همانند سازی های گذشته فرد وتغییرات آنها به صورت یک کمال جدید دارد.همانند سازی با والدین علیرغم تحولاتی که طی کرده اند، به طور اساسی باقی می ماند وبه آن همانند سازی با افراد دیگر از قبیل برادر یا خواهر بزرگ تر، افراد گروه همسن ویا اشخاصی که مورد علاقه طفل بوده واز دست رفته اند وبه طور کلی افرادی که به نحوی ایده آل می باشند اضافه می گردد(اکبر زاده،۱۳۷۶).

همچنین در تشکیل هویت، هانند سازی با گروه ها مانند همانند سازی با افراد می باشد.خانواده به عنوان یک واحد با آداب ورسوم وقیودات خاصش طبقه اجتماعی که فرد درآن بزرگ شده است،گروه های مذهبی واخلاقی، ملیت فرد وزمانی که از لحاظ تاریخی در آن زندگی می کنند، همه این عوامل به اضافه عامل جنسیت فرد،که از پایه های مهم هویت می باشند، در تشکیل هویت ثابت تاثیر دارد. همچنین وقتی نوجوان وابستگی شدیدی به والدین داشته باشدو مدام از آنان فرمان ببرد، هویت او حاکی از تسلیم طلبی در مقابل والدین خواهد بود؛ زیرا ممکن است هیچ وقت به خود اجازه ندهد که اقتدار آنان را زیر سوال ببرد،برعکس نوجوانانی که هویت محکمی بدست می آورند غالبا کسانی هستند که از عواطف محکم وآزادی کافی در محیط خانواده برخوردارند واجازه پیدا می کنند که فردیت خود را داشته باشند.

عوامل مربوط به نظام آموزشی:

یکی از مولفه های تکوین هویت در فرد وجامعه آموزش یا تعلیم وتربیت است،  به ویژه در جهان امروز که جوامع وملت ها دیگر نمی توانند همچون گذشته به گونه ای سنتی وطبیعی یا هر طور که خودشان می خواهند زندگی کنند اهمیت مقوله تعلیم وتربیت دو چندان شده است به همین جهت نظام آموزشی در هرکشور، در این زمینه مسولیتی خطیر بر دوش دارد(ربانی،۱۳۸۲ص۶۵۷).

توجه به ارکان هویت در نظام آموزشی می تواند نتایج ارزشمندی در زندگی فردی داشته واثرات اجتماعی وفرهنگی قابل توجهی را منجر شود که مواردی مانند تکامل فردی،خود باوری واعتماد به نفس همدلی وهمبستگی ملی وگروهی، تعهد ومسولیت پذیری، ترجیحات ملی وافتخار به فرهنگ خودی ومقابله با نفوذ فرهنگ بیگانه از جمله عوارض مشهود آن است؛ لذا لازم است نظام های آموزش به عنوان مهم ترین عامل توسعه پایدار از طریق یک برنامه مدون علمی به این مهم همت گمارند.

• عوامل اجتماعی – فرهنگی:

شاید بتوان گفت که تاثیر زمینه های اجتماعی – فرهنگی بر چگونگی شکل گیری  هویت نوجوانان از سایر عوامل بیشتر است. اریکسون بر این مساله تاکید می کند که طرد شدن از طرف دیگران یا اجتماع ممکن است باعث شود که نوجوان نتواند در خود احساس هویت پیدا کند. در دوره خویشتن یابی نوجوان خود را مکلف می بیند که تا به اهداف خاصی، صادقانه تعهد سپرده وبه آنها وفادار بماند.شاید به همین دلیل است که نوجوانان در بسیاری موارد به عضویت در گروه های خاص، مسلک های ویژه،مدهای متنوع یا پیوستن به گروه های همسالان تمایل دارند. نوجوانان متعلق به فرهنگ های قدیمی ونقاط دور افتاده ویا محیط های روستایی تحت تاثیر  زمینه های اجتماعی- فرهنگی خود هویت متناسب با شرایط محیط زندگی خود را شکل می دهند ونیز نوجوانان فرهنگ های پیچیده وباز تحت تاثیر هویت سایر افراد آن جامعه وفرهنگ هستند، اهمیت نقش عوامل زمینه سازاجتماعی – فرهنگی آشکارتر خواهد شد.در فرهنگ های قدیمی تر نوجوانان از نظر شکل گیری هویت از بزرگسالان خود تقلید می کردند. در فرهنگ های سنتی کنونی نیز چنین استاما در فرهنگ جدید این گونه نیست وتسلیم طلبی در شکل گیری هویت جای خود را به در گیری وجستجوگری داده است.

• رسانه ها ووسایل ارتباط جمعی:

هر چند برخی از صاحب نظران بر اکتسابی بودن هویت، به ویژه در عصر جدید تاکید دارند اما برخی از آنها معتقدند هویت تحت تاثیر جبرهای اجتماعی به ویژه تکنولوژیهای قدرت شکل می گیرد. بیشتر صاحب نظران مکتب انتقادی فرانکفورت وصاحب نظران امپریالیسم رسانه ای دارای چنین دیدگاهی هستند به نظر برنارد کوهن بین ساختارهای دانش، ساختارهای سلطه وشکل گیری هویت رابطه وجود دارد(بابایی فرد،۱۳۸۲ص۸۰).

رسانه های جمعی خصوصا تلویزیون ومطبوعات به عنوان عامل شکل دهنده آموزش وپرورش غیر رسمی یک کشور نقش مهمی در شکل گیری هویت افراد ایفا می کنند. در قرن اخیر رسانه های جمعی عهده دار بسیاری ازکارکرد هایی شده اند که در گذشته  به دوش والدین موسسات  فرهنگی ومذهبی بوده است حضور رسانه ها در منزل  ومشغول ساختن اعضاء خانواده به پیام های خویش باعث شده است که ارتباط مستقیم بین والدین وفرزندان تا حد زیادی  تحت الشعاع برنامه های رسانه ای قرار گیرد. به هر حال بیان قاطعی در باره تاثیر رسانه ها در هویت جوانان به دلیل متغیرهای متعدد از نظر تحقیقات تجربی وجود ندارد ولی به طور قاطع می توان از اثر گذاری آن حداقل به صورت غیر مستقیم سخن گفت. رسانه های جمعی با توجه به مخاطبین زیادی که تحت پوشش دارد، باید به عنوان یک برنامه آموزشی غیررسمی در کنار سایر عوامل غیر فرهنگی مانند مدارس در شکل دهی هویت مورد بررسی قرار گیرند.

بعضی از نظریه پردازان علوم اجتماعی نیزدر طبقه بندی رویکرد های هویت، از هویت پیشامدرن ، هویت مدرن و هویت پست مدرن یاد می کنند.

هویت پیش مدرن)سنتی):

در جوامع سنتی، هویت همواره اجتماعی وهویت فردی اغلب ثابت وایستا وبر تعریف مشخصی استوار بوده است. در این نظام از جایگاه و موقعیت انسان وچیستی وکیستی او پرسش نمی شده؛ لذا هویت فردی معنا واعتباری نداشته است (مهدی زاده ،۱۳۸۳).

هویت مدرن:

سر آغاز رویکرد مدرن به هویت در پژوهش های آکادمیک ،به آرای ویلیام جیمز در باره خود باز می گردد؛ در رویکرد مدرن به هویت که با ورود به عصر روشنگری در دوران مدرنیته  ومواجه شدن هویت با بحران شکل گرفت، انسان در پیوند با امکانات وسیع وبر دامنه ای که جامعه در اختیار او نهاده، هویت خود را بر می گزیند. در این دوران مساله ای به نام فاعل شناسا یا سوژه مطرح شد وانسان در مرکز کهکشان، ودر تلاشی برای یافتن خویشتن واقعی خود گرفت.

هویت پست مدرن:

در دوران پست مدرن که گسترهای از هویت های تازه وگوناگون سر برآورده، جوامع نیز با شتاب بی سابقه ای در حال چند پاره شدن هستند، داشتن هویت یک پارچه،آگاه ویگانه – که دستاورد فلسفه دکارت بود- برای انسان دشوار وناممکن است (همان منبع).

اصولا پست مدرنیسم به هویت اصالت نمی دهدودر برابر تفاوت، برای هویت ارزشی قایال نیست . هویت به مفهوم عام آن  از نظر پست مدرنیسم برابر با سلطه وکلیت است ودر پی حاشیه ای کردن صداهای مخالف می باشد.آنچه از نظر پست مدرن ها اهمیت دارد همان تفاوت می باشد که خود باعث می شود صداهای حاشیه ای نیز بتواند خود را مطرح سازند ( احمدی ،۱۳۸۸ص۵۴).

  هویت در روانشناسی اجتماعی:  

    خود روانشناسی، در سطح کلی درباره مسیله چگونگی ارتباط «خود شخصی» با محیط اجتماعی به کنکاش می پردازد. نظریه های مطرح شده در اینجا نیز بر تبیین اقدامات فردی در بستر گروهی بویژه بر اساس رویدادها وحالت های ذهنی تمرکز می کند. این گونه نظریه ها در سنت موسوم به (روانشناسی اجتماعی روانشناسانه ) قرار می گیرند. برخی نظریه ها در تلاشند تا موضوع هویت را در هر دو سطح شناخت فردی ورفتار جمعی بررسی کنند. بررسی دلایل روانشناسانه شکل گیری هویت های گروهی یکی از کارهای مهم روانشناسی اجتماعی است که تا حد زیادی به عرصه اجتماعی نزدیک می شود. یکی از موضوعات مهم حوزه روانشناسی اجتماعی ورابطه آن با هویت، موضوع استراتژی شکل گیری هویت است. شکل گیری هویت فرایند ساختن شخصیت متمایز یک فرد به عنوان یک وجود مداوم(معروف به تداوم شخصی) در مرحله خاصی از زندگی است که در آن ویژگی های فردی شخص که به وسیله آنها شناخته می شود شکل می گیرد.این فرایند فرد را برای دیگران وخودش تعریف می کند.احساس تداوم، احساس تک بودن از دیگران واحساس وابستگی، از اجزاءهویت واقعی فرد هستند.فرایند شکل گیری هویت به بروز برخی موضوعات مربوط به هویت شخصی وهویت اجتماعی منجر می شود که فرد بر اساس آنها نوعی درک از خود به عنوان یک وجود مشخص وجداگانه پیدا می کند.

هویت در جامعه شناسی وعلوم سیاسی:

مفهوم هویت در جامعه شناسی وعلوم سیاسی به اقدام افراد در عنوان دادن به خود به عنوان اعضاء گروه های خاص(ملت ،طبقه اجتماعی)مربوط می شود. در این جا است که جامعه شناسان ومورخان از هویت ملی کشور خاص نام می برند. مسأله هویت همچنین نقش کارکردی مهمی در جنبش های اجتماعی بازی کرده است جنبش های اجتماعی با تاکید بر هویت گروهی، در پی تقویت های گروه های سرکوب شده سیاسی از راه بهبود احساس اعتماد اعضاء وآشنا سازی جامعه خارجی با گروه اجتماعی بوده اند.

بحث های هویت در جامعه شناسی اهمیت برجسته ای دارد وادبیات بسیار گسترده ای از جمله بسیاری نمایشنامه ها وداستان ها را بوجود آورده است که در آن جستجو برای هویت، موضوع محوری بحث شده است. این بحث ها باعث پیدایش دو اردوگاه میان جامعه شناسان شده است: نگاه خوش بینانه ونگاه بد بینانه.از دیدخوش بین ها، جهان نو فردیت وگزینه های گسترده ای در رابطه با هویت ها ایجاد می کند.بدین گونه، مردم در جهان نو بیشتر به تحقق خود می پردازند، یعنی خودی درونی کشف می کنند که به طور مصنوعی به وسیله سنت، فرهنگ ویا مذهب تعیین نمی شود. در این عرصه فردیت ، خودفهمی، انعطاف پذیری وتفاوت بیشتری به وجود می آید.در نقطه مقابل، بد بین ها، جهان نو را جامعه ای توده ای وسر شار از بیگانگی در نظر می گیرند،که گرایش به سوی چند پارگی،  بی خانمانی، وپوچی دارد وریشه جذب خود وخودخواهی باعث از بین رفتن اقتدار در جهان عمومی می شود. بدین گونه نظریه هویت اجتماعی هم جنبه های روانشناسی وهم جامعه شناسی رفتار گروهی را در بر می گیرد.بنابراین هر فرد در سطح شخصی واجتماعی دارای هویت های گوناگون است. اینکه کدام یک از این هویت ها در یک زمان برای فرد برجسته تر می شود، به بستر اجتماعی بستگی دارد.هویت شخصی زمانی برجسته می شود که بر اساس کنش بین الاشخاصی با دیگران رابطه برقرار می کند. اما در شرایطی نیز که مسأله رابطه گروه خود باسایر گروه ها مطرح است، هویت اجتماعی برجستگی بیشتری پیدا می کند وفرد از خود رفتار گروهی بروز می دهد.

هویت دینی

هویت در معنای کلمه"هستی"آنچه موجب شناسایی می شود (فرهنگ معین). موضوعی میان رشته ای است علی رغم آنکه بیش از همه رشته ها در روان شناسی و علوم اجتماعی بحث شده است. هویت به معنای عام ومعرفت شناختی آن در فلسفه وحوزه های عرفان، به معنی ملی وبین المللی آن در علوم سیاسی وحوزه های امنیتی وحتی در اقتصاد وفرهنگ نیز موضوع بحث بوده است.

در واقع هویت واقعیتی چند بعدی است واز منظرهررشته از علوم تعریف خاصی را به خود اختصاص می دهد با این وصف تمامی آنها بر خصایص مشترکی به مانند داشتن تصویری خاص وروشن ازخود، جامعه وجهان وکسب کردن نظام ارزشی یعنی که درآن خوبی ها، بدی ها وباید ها ونباید ها را تعریف می کند اشاره داشته اند موضوع هویت با ورود به دنیای مدرن وسر بر آوردن هویت های تازه و خدشه دار شدن هویت های پیشین مورد توجه اندیشمندان در حوزه های مختلف قرار گرفت . ظهور پست مدرنیسم که به شدت تکثر گرا، چند پاره ونسبیت گراست وجریان جهانی شدن وگذشتن از مرزهای سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، شتاب گرفتن تغییرات، رخداد انقلاب الکترونیک وحرکت به سمت جامعه اطلاعاتی وشبکه ای در عصر حاضرمزید بر علت شد، وهویت را بیش از بیش مورد توجه قرار داد(نوچه فلاح ،۱۳۸۳،ص۲۱).

در این فصل ما به هویت، نظریه های هویت، ابعاد ویژگی ها ، مولفه های هویت وهمچنین به فرایند هویت یابی، شکل گیری هویت وعوامل موثر بر شکل گیری هویت، رویکردهای هویت، هویت در روان شناسی اجتماعی وهویت در جامعه شناسی سیاسی، چند فرهنگ گرایی ومساله هویت، بحران هویت، آموزش وپرورش ونقش آن در هویت سازی، نقش برنامه ریزی درسی در شکل گیری هویت، مولفه های هویت ملی ودینی ، تاریخچه هویت وپیشینه پژوهش پرداختیم.

 هویت           

هویت مشخصه شناسایی و تمایز افراد از یکدیگر است. ناهمگن بودن جوامع منشأ بروز هویت های متعدد در جوامع می گردد. هویتی که معجونی از هویت نسل گذشته و هویت نسل امروزی برخاسته از جریانات روز است و باعث بروز تکثر و تفاوتها می گردد که برخاسته از تفاوت تاریخ، تمدن، ارزشها و نگرش هاست (عاملی، ۱۳۸۲، ص ۱۷۳).                                                                                                   

هویت یعنی کیفیت یکسان بودن در ذات، ترکیب وماهیت ونیز یکسان بودن در هر زمان وهمه شرایط هویت داشتن یعنی یگانه بودن، ولی از دو جنبه متفاوت: همانند دیگران بودن در طبقه خود وهمانند خود بودن در گذر زمان(گل محمدی،۱۳۸۱،ص۲۲۷).

بحث از هویت یکی از اساسی ترین وجدید ترین مباحث عصر مدرن وپسامدرن می باشد که پس از رنسانس پدید آمده است. هویت همان خود است که نوجوان و جوان آن را به عنوان بازتابی از زندگینامه اش می پذیرد. به نظر گیدنز تمام افراد براساس امور گوناگون روزمره، چهارچوب معینی برای تضمین امنیت وجودی خود دست و پا می کنند. افراد در طول زندگی روزمره خود با خطرهای مختلف و بیم و هراس های متصور از آنها دست و پنجه نرم می کنند که باعث اضطراب به تمامیت امنیت وجودی شخص می گردد. سالیوان  تاکید می ورزد که نیاز به نوعی احساس امنیت در نخستین مراحل زندگی کودک پدید می آید و در زندگی موجود انسانی بسی بیشتر از محرکهای ناشی از احساس گرسنگی یا تشنگی اهمیت می یابد.در عصر ارتباطات، فرد از طریق داد و ستد با محیط هویت خود را کسب می کند. هر چه قدرت، استحکام، خلاقیت، مقاومت و پویایی در یک جامعه بیشتر باشد، حفظ و تقویت هویت خود بیشتر میسر است. رسانه ها در این تاثیرگذاری نقش عمده ایی دارند و در اثر تعامل با سایر جوامع امکان رویارویی با سبکهای مختلف زندگی را فراهم می کنند. به عقیده گیدنز رسانه ها در عین اینکه امکانها را به دست می دهند، تفسیرهای باریک اندیشانه ای از نقش ها یا سبک های زندگی خاص را نیز ارائه می دهند (گیدنز، ۱۳۸۴، ص ۳۱-۳۰).

 و چنانچه نوجوان و جوان آمادگی رویارویی با آنها را نداشته باشد، چه بسا باعث احساس حقارت و از خودبیگانگی و تمایل به تقلید از دیگران به ویژه تقلید از الگوهای غربی و تضعیف فرهنگ و هویت ملی و مذهبی می گردد.

عوامل بسیاری شکل دهنده و تعریف کننده جنبه های مختلف هویتی انسان معاصر است و انسان معاصر که در جستجوی احراز هویت خویش بر پایه آرمانهای خود است تحت تاثیر الگوها، ملاک ها و معیارهاست و متاسفانه نسل نوجوان و جوان با الگوگیری از غرب به دلیل نفوذ رسانه ها و توسعه فناوری اطلاعات، که تاثیرگذار بر حتی لباس (مد)، آرایش، غذا، اوقات فراغت و نوع تفریح و … به نحو خاصی است که با جنبه های معنوی و فرهنگی او در تضاد است.

گیدنز معتقد است پاره ای از عقاید و تعالیمی را که در کشورهای غربی وجود داشت در اسلام نیز می بینیم (گیدنز، ۱۳۸۴، ص ۹۶). و بسیاری از ارزش ها وقواعد اخلاقی در سطح جهانی مطرح است مثل آزادی، عدالت، ….. و جوانان در خیلی از زمینه ها که مطابق با ارزش های اسلامی و ایرانی است می توانند از فرهنگ های سایر کشورها الهام بگیرند. لازمه این امر بازگشت به خویشتن است که نه تنها متفکران و صاحب نظران بلکه انبیاء الهی نیز انسانها را به آن دعوت می کنند.

بازگشت به خویش در حقیقت به معنای احراز هویتی برای جامعه است که مبتنی بر اصول و ارزش های اعتقادی بوده، جامعه با اختیار و افتخار و آگاهانه آن را پذیرفته و میل به شناخته شدن با آن را دارد. تکیه بر هویت و زیستن در فضای فرهنگی، این امکان را برای جامعه فراهم می کند که نقش مثبت و فعالی را ایفا کند و از تبعات منفی رخدادهای جهانی مصون بمانند (نقی زاده، ۱۳۸۲، ص) .

[۱] identity

[۲] Gidenz

مفهوم هویت فرهنگی که به تازگی در مباحث مربوط به هویت مطرح شده است، در عرصه نظریه های جدید به هویت می گنجد وبر تاثیرات فرهنگ بر هویت شخصی، اجتماعی وملی تاکید دارد. طرفداران هویت فرهنگی به چند گانگی هویت ها اهمیت می دهند.آنها جنبه های مدرن فرهنگ را به مسأله هویت ارتباط می دهند.مطالعات مربوط به هویت فرهنگی تاثیر عوامل گوناگون چون مکان، جنسیت، نژاد، تاریخ، ملیت، جهت گیری جنسی، عقاید مذهبی وقومیت بر هویت را بررسی می کنند.منتقدان بحث هویت فرهنگی بر آن هستند که حفظ هویت فرهنگی که اساس خود را بر تفاوت می گذارد، یک نیروی تفرقه افکن در جامعه است، وپیامد مثبتی برای شهروندان ندارد.این گونه مطالعات البته در جوامع توسعه یافته اروپا وآمریکای شمالی متمرکز است.گرچه بحث هویت فرهنگی در درون کشور ها می تواند برپراکندگی تاکید کند وتفرقه انگیز باشد، اما در سطح بین المللی هویت فرهنگی مشترک ممکن است به ثبات وصلح کمک نماید.گرچه هویت فرهنگی در بستر مطالعات جوامع غربی بر مسأله چند فرهنگی بودن تاکید دارد ودر زمره رهیافت های نوین به مسأله هویت قلمداد می شود، اما مفهوم دیگری از هویت فرهنگی نیز در جوامع در حال توسعه یا جوامع دارای پیشینه تاریخی وتمدنی وفرهنگی کهن ونیرومند مطرح است که به جای پراکندگی بر انسجام تاکید می کند وآن را لازمه هویت ملی وهمبستگی ملی می داند.

بحران هویت:

مفهوم بحران هویت بیشتر از آثار اریک اریکسون تحلیل گر وروانشناس آمریکایی ریشه گرفته است.او این مفهوم را در اشاره به بحرانی که در احساس فرد نسبت به خود به وجود می آید وجنبه های بهم پیوسته روانشناسی وجامعه شناسی دارد، به کار گرفت.

از دید اریکسون، چنین بحرانی در مرحله بلوغ نوجوانی بلوغ زندگی فرد که هیچ نقش اجتماعی روشنی در وی شکل نگرفته است بروز می کند . وجود آن از کودک فراتر رفته اما هنوز بزرگسال نشده است.از جنبه های روانشناختی این فرایند با مراحل اولیه تحول فردی، بویژه در رابطه با جنسیت وتوان شکل دادن به روابط صمیمی با بیرون از خانواده تکمیل می شود. این بیرون رفتن از محیط خانوادگی وآشنایی با محیط های گوناگون دیگر، نقطه بروز بحران هویت محسوب می شود. بودن در درون خانواده واحساس تعلق به آن به ناگهان با بودن در جامعه ای بزرگ تر وساختارها ونهادهای متعدد آن واحساس تعلق به آنها تعلق پیدا می کند وهویت تازه ای به شخص می دهد که در مرحله خاصی با هویت شخصی مبتنی با خانواده در تضاد است. به هر صورت این بحران به لحاظ درجه ومیزان،از شدت زیادی برخوردار نیست وفرد به زودی می تواند میان هویت شخصی مبتنی بر تعلق به خانواده وتعلق به گروه های گوناگون اجتماعی توازن برقرار سازد.بحران هویت زمانی اوج می گیرد که فرد بخواهد میان تعلق به دو گروه متضادهم،یکی را برگزیند.این بحران ها معمولاً در سطح هویت های اجتماعی که چند گانه هستند بروز می کند وکمتر در سطوح دیگر هویتی،به ویژه هویت شخصی وملی روی می دهد.میان هویت اجتماعی برآمده از دین وهویت ملی کمتر تضاد روی می دهد.امروزه بسیاری از کشورهای جهان دارای ادیان گوناگون اکثریت واقلیت هستند ودر عین حال مشکل سیاسی چندانی ازاین لحاظ ندارند.یعنی دارندگان ادیان گوناگون میان هویت دینی وهویت ملی خودتضادی نمی بیند.سیاسی شدن دین در مقایسه با سیاسی شدن قومیت،کمتر به ضدیت با هویت ملی  منجر می شود.گاه سیاسی شدن دین ،همانند گرایشات گوناگون اسلام سیاسی هیچ گونه تضادی را با هویت ملی به وجود نمی آورد. امروزه، وحدت و یکپارچگی جامعه به واسطه آسیب پذیری هویت ملی دچار نقصان گردیده است و بویژه، نسل جوانان را دچار یک سرگشتگی و بحران نموده است. گسترش ارتباطات و توسعه تکنولوژی به ویژه اینترنت و ماهواره باعث پخش کالاهای فرهنگی و ارتباط سریعتر و نزدیکتر جوامع و تبادل فرهنگهای آنها گردیده است. این امر، اگرچه از یک طرف، امکان وسیع تری برای کشف و بیان هویت فراهم نموده است، اما از طرف دیگر، از طریق تخریب فرهنگی، موجب تضعیف امنیت هویت شده است و به بی ثباتی و بحران هویتی به ویژه بحران هویت ملی و فرهنگی منجر گردیده است (شمشیری، ۱۳۸۶، ص ۵۴).

در شرایط کنونی، نسل نوجوانان و جوانان از طریق غیررسمی و با بهره گرفتن از اینترنت و ماهواره و سایر رسانه ها آموزه هایی را کسب می کنند که نظام آموزش و پرورش هیچ نظارت و جهت دهی بر آن ندارد، لذا به مرور ارزش ها، هنجارها، قواعد رفتاری و اخلاقی از طریق شبکه جهانی به آنها منتقل و درونی می گردند که تاثیرگذار، اما نه چندان مناسب و مطلوب جامعه ایرانی و اسلامی است.

دانش آموز از طریق آموزش رسمی و در مدرسه به گونه ای می آموزد و در جامعه از طریق آموزش غیررسمی و پای رایانه شخصی خود و تلویزیون و ماهواره به گونه دیگری می آموزد که گاهی تاثیر آن به دلیل جاذبه های خاصش تاثیرگذارتر است و نوجوان و جوان سرگردان با دو شیوه متضاد مواجه می گردد که او را دچار سردرگمی و ابهام در هویت می کند. کاستلز هشدار می دهد که روز به روز بر تعداد نوجوانان و جوانان که از برنامه ها و پیام های شبکه جهانی استفاده می کنند، بیشتر می گردد .

آنها در معرض ارزش ها و قواعد اخلاقی و سبک زندگی قرار می گیرند که هیچ تناسب و تشابه و سنخیتی با فرهنگ خود ندارد. نوجوان و جوان ما در دهکده ای جهانی زندگی نمی کند بلکه در کلبه های فراخور حال هر منطقه زندگی می کند که در سطح جهانی تولید و در محدوده محلی توزیع می شود (زارعی، ۱۳۸۲، ص ۱۵۵-۱۵۴).

و بسیاری از ارزش ها وقواعد اخلاقی در سطح جهانی مطرح است مثل آزادی، عدالت، ….. و جوانان در خیلی از زمینه ها که مطابق با ارزش های اسلامی و ایرانی است می توانند از فرهنگ های سایر کشورها الهام بگیرند. لازمه این امر بازگشت به خویشتن است که نه تنها متفکران و صاحب نظران بلکه انبیاء الهی نیز انسانها را به آن دعوت می کنند.

بازگشت به خویش در حقیقت به معنای احراز هویتی برای جامعه است که مبتنی بر اصول و ارزش های اعتقادی بوده، جامعه بااختیار و افتخار و آگاهانه آن را پذیرفته و میل به شناخته شدن با آن را دارد. تکیه بر هویت و زیستن در فضای فرهنگی، این امکان را برای جامعه فراهم می کند که نقش مثبت و فعالی را ایفا کند و از تبعات منفی رخدادهای جهانی مصون بمانند (نقی زاده، ۱۳۸۲، ص ۱۵۴).

هر انسانی در نهاد وذات خویش توانایی هایی دارد که اگر در فرایند تعلیم وتربیت قرارگیرد  استعدادهای فطری اش رشد وتکامل می یابد وبخشی از شخصیت ،گرایش ها وارزش های فردی اش شکل می گیرد ودر نهایت می تواند با بهره مندی از شرایطی که آموزش وپرورش برایش فراهم می کند با جامعه سازگاری،وزندگی سالمی داشته باشد.در تعریفی جامع از فرایند آموزش وپرورش، می توان چنین گفت “تربیت ذاتا، اجتماعی، تعاملی، هدفمند، پرهزینه ومستلزم پیگیری است وآثارش در بلند مدت ظاهر می شود” (شعاری نژاد،۱۳۸۶،ص۳۴۵).

اما در خصوص وظایف ومسولیت های فلسفه جدید آموزش وپرورش، باید گفت آنچه مطمح نظر فلسفه جدید قرار دارد، مطالعه وتحلیل انتقادی وژرف کارانه ارزش ها و مفاهیم بنیادی آموزش وپرورش  متناسب با نیازهای فعلی وآینده جامعه وافراداست. اساس کلی این فلسفه، توجه به آینده تمدن وهدف های فرهنگی آن وکیفیت تحقق این هدف ها برای تامین سلامت فرهنگی است(شعاری نژاد۸۶،ص۳۶۳).

 تعلیم وتربیت باید در پی آگاه کردن افراد از زیشه ها واصالت خویش باشد به طوری که به آنها نقطه مرجعی را نشان دهد که در مقام مقایسه با آن اشخاص قادر به شناخت موقعیت خود در جهان باشند ودر عین حال به آنها بیاموزند که به فرهنگ های مختلف احترام بگذارند.

آموزش وپرورش می تواند با تربیت معلمان شایسته،آگاه ودلسوز به فرهنگ وهویت ایران، آنان را با مبانی نظری این مهم آشنا سازد، واز سوی دیگر با اقدامات بنیادی وسازنده، از جمله تجدید نظر در وضع مدارس، به ویژه تحول در محتوای کتاب های درسی  استفاده از روش های تدریس مناسب ،به منظور بازکاوی وتبیین ابعاد ومولفه های هویت ملی ودینی در تقویت وتعمیق این مصادیق بکوشد. امروزه ما در جهانی زندگی می کنیم که مرزهای جغرافیایی، سیاسی واقتصادی کشورها شکسته شده وفرهنگ ها، سنت هاو هویت های ملل مختلف در تبادل وتعارض وگاه در خطر اضمحلال وهضم شدن در فرهنگ کشور بیگانه  قرار گرفته اند. در مواجهه با چنین اوضاع واحوال ، راهی جز کاربست ایدئولوژی مبتنی بر ایمان وایجاد تغییرات سازنده، وآماده کردن زمینه مواجهه با سایر فرهنگ ها را نداریم. در حقیقت چنین آمادگی وظرفیت برای پذیرش جنبه های مثبت فرهنگی ودفع ابعاد منفی آن، فقط از طریق تربیت سالم از سوی آموزش وپرورش میسر است،آموزش وپرورش باید با ایجاد تعامل وتناسب وبه وجود آوردن فرهنگ وهویت مشترک ایرانی – اسلامی بین نسل ها وگروههای مختلفی که همزمان در کشور زندگی می کنند، تعارضی را که بین نسل ها در تعریف از مفهوم ومصادیق هویت وجود دارداز میان بردارد(شعاری نژاد۸۶،ص۳۰۴ -۳۰۱).

نقش برنامه ریزی درسی در شکل گیری هویت :                                                                           

برنامه درسی در هر دوره ای بایستی توصیفی دقیق از ویژگیهای روانشناختی، جامعه شناختی و سایر ویژگیهای یادگیرنده در آن دوره داشته باشد. از آنجا که دوره متوسطه مصادف است با سنین نوجوانی در بررسی نیازهای تربیتی نوجوانان باید سه نکته را در نظر داشت

۱-  ویژگیهای روانشناختی فرد در این مرحله   ۲- ویژگیهای اجتماعی فرد در دوره متوسطه    ۳- نقش اجتماعی نوجوان در جامعه

ویژگیهای روانشناختی فرد در این مرحله

در این مرحله که سن نوجوانی است (طبق نظریه رشد اریکسون) فرد نسبت  به شخصیت خود آگاهی پیدا می نماید و یک «من» که وحدت بزرگتری از گذشته دارد و در ارتباط با یک گروه، شغل، جنس، فرهنگ و مذهب است در فرد شکل می گیرد. برخورد روانی در این مرحله مربوط به شکل گیری احساس هویت «من» و پراکندگی اجزاء مختلف آن است. وظیفه حیاتی نظام آموزشی و جامعه این است که در این دوره حساس شخصیت و هویت مستقل برای کودک قائل شده و او را در ساختن آن کمک نمایند.این کار وقتی صورت می گیرد که فرد نوجوان بتواند تا بر جوانب منفی این تعارض و بحران غلبه نماید و یک هماهنگی درونی و پیوسته در ایفای نقشهای مختلف به دست آورد (سیف ،۱۳۷۷).

احساس هویت جنبه های گوناگون دارد؛ جنبه روانی آن باعث شکل گیری «من درونی» نوجووان می شود. او در این دوره باید بتواند بین زندگی گذشته و شخصیت دوره های قبلی خویش با وضع کنونی و جدیدش، پیوند مناسبی ایجاد نماید.جنبه دیگر رشد نوجوان در این دوره، رشد فرهنگی میباشد. که عبارتست از بدست آوردن هویت بینشی و فکری و دست یافتن به شخصیت مذهبی است. از این رو این مرحله را می توان زیربنای اساسی مراحل بعد رشد روانی- فرهنگی دانست. اینکه او باید بتواند تمام دانش و برداشتهایی را که در گذشته در مورد خود پیدا نموده است را در یک مجموعه وقالب جای دهد، به صورتی که شخصیتی واحد و منسجم در خود بیابد و نسبت به گذشته و آینده دید روشنی پیدا نماید.

ویژگیهای اجتماعی فرد در دوره متوسطه:

در این سن فرد مایل است تا درنظام اجتماعی بزرگ تر (فراتر از خانواده) جایی داشته باشد و وظایف خود را به انجام برساند؛ نوجوان دخالت عامل انسانی را در رفاه و سعادت زندگی اجتماعی درک می کند. در این دوره رشد وتکامل عاطفی به تبع تغییرات عمده ای که در ارگانیسم فرد به تبع تغییرات جسمی حاصل می گردد، اهمیت خاصی می ابد. پسر برای مرد شدن و دختر برای زن بودن آماده می شود. آنچه فرد می آموزد بیشتر جنبه عاطفی و اجتماعی دارد تا جنبه عقلانی. استدلال عاطفی در فرد تقویت می شود. پسرو دختر یاد می گیرند که چگونه یکدیگر را به خود جلب نمایند.

علاوه بر آن، آنها یاد می گیرند که چگونه با هم جهت رسیدن به تفاهم برای تامین منافع عمومی را و صرفنظر کردن از اختلافات شخصی را به منظور نیل به هدف مشترک فرا می گیرند. بنابراین مدرسه باید هدفهای خاصی را به منظور توجه به این دسته از ویژگیهای افراد بالغ انجام دهد. همچنین در این دوره علاقه و رغبت به حرفه و شغل در افراد ظاهر می شود و جنبه نوع دوستی نیز در فرد ظاهر می گردد.(شریعتمداری،۱۳۷۶: ۱۴۵-۴۶).

از نظر دکتر ملکی مجموعه ویژگیها و علایق اجتماعی نوجوان چنین است.

-       در مرحله اول این دوره نوجوان متمایل به عالم درون است و شخصیت خود را می جوید و در مرحله دوم رفته رفته خود را بخشی از نظام اجتماعی می داند

-       مایل به انجام کارهای جامعه است و به افراد جامعه خود چه آنها را بشناسد و چه نشناسد خدمت می کند و آماده همکاری با دیگران است

-       بیشتر از راضی کردن اطرافیان به مسولیت انسانی خود توجه دارد(ملکی،۱۳۸۳، ۳۷).

نقش اجتماعی نوجوان در جامعه

در مرحله اول دوره نوجوانی که فرد در دوره راهنمایی تحصیل می نماید، علایق و نیازهای او توسعه می یابد و روابط اجتماعی وسیعتر از خانواده برای او مطرح می شود.در این سن دانش آموز باید به وظایف خود در مقابل دیگران و کل جامعه آشنا شود و قوانین و مقررات جامعه را بهتر درک نماید.

در این دوره گرایش به گروه های همسالان تقویت می شود و رفتار و گفتار، افکار و نظرات دوستان و گروه همسالان بیشتر از خانواده برای او اهمیت پیدا می نماید.با ورود به مرحله دوم نوجوانی و سن دبیرستان دنیای وسیع تری در جلو چشم دانش آموزان باز می شود. در این مرحله نوجوان خود را در مقابل جامعه مسئول می داند و می خواهد در حل مشکلات و معضلات جامعه نقشی داشته باشد و از طرف دیگر جامعه نیز از او انتظاراتی دارد.

همچنانکه دیدیم در این دوره هم ویژگیهای روانشناختی یادگیرنده متفاوت است و هم ویژگیهای اجتماعی او، در این دوره برنامه درسی باید دو مورد را لحاظ نماید. اولاً اینکه از آنجا که ویژگی برجسته این مرحله هویت یابی است، لذا برنامه ریزی درسی باید در ایجاد و شکل گرفتن هویت در نوجوان مددکارش باشد. دوماً، ویژگی برجسته دیگر این دوره نیاز به استقلال از طرف فرد می باشد. این استقلال دو بعد را داراست: استقلال عاطفی و استقلال اقتصادی.

در بعد عاطفی، برنامه درسی باید در یافتن هویت صحیح و معرفی آن به نوجوان نقش خود را ایفا نماید. به گونه ای که خطرات ناشی از تبادلات فرهنگی، مخصوصاً در دنیای کنونی جهانی شده که به گونه ای اعجاب انگیز با هم گره خورده در ارتباط هست، را بتوان تا حد ممکن محدود نمود.

در بعد اقتصادی، برنامه درسی باید به گونه ای تدوین شود که نوجوان را برای برعهده گرفتن مسئولیت و شغل و حرفه ای آماده نماید. لذا برنامه درسی باید ویژگیهای زیر را دربر گیرد :

۱- اجرای نقش اجتماعی جنس مذکر و مونث،  ۲- مستقل ساختن خود از والدین و سایر بزرگسالان   ۴- انتخاب شغل و آمادگی برای آن  ۵- آمادگی برای ازدواج و زندگی خانوادگی۶- توسعه و رشد مهارتهای عقلانی و مفاهیم لازم جهت صلاحیت مدنی یا اجتماعی۷- کسب و تحصیل ارزشها و مبانی اخلاقی به عنوان راهنما در رفتار۸- ایجاد  و پرورش هویت ملی ودینی  در بین نوجوانان: این امر از لطمات مربوط به بحران هویت در بین نوجوانان می کاهد. یکی از مقتضیات و مناسبات نوگرای، اطلاعات و آگاهی های جدید است. انفجار اطلاعات ذهن مدون و شکل یافته انسان را مشوش و درهم می سازد بنابراین دست یافتن به شخصیتی ثابت در این زمینه می تواند انسان را در مواجهه با این سیل خروشان یاری رساند.

پس بنابراین نقش برنامه ریزی درسی  در شکل دهی به هویت دینی وملی نقشی بی بدیل است این مهم از طریق محتوای کتاب های درسی به مخاطبان منتقل می شود. از آنجا که دوره نوجوانی دوران هویت یابی است و این دوران متقارن با دوره متوسطه می باشد. وبرنامه ریزی درسی در نقش مهمی در این زمینه خواهد داشت از طرف دیگردر نظام آموزشی ایران کتاب های درسی به طور متمرکز محور کار مدارس هستند ودر نتیجه برنامه یزان  باید به محتوای کتاب های درسی در جهت پرورش وتقویت هویت دینی وهویت ملی دانش آموزان بیشتر توجهداشته باشند.