• دستگاه های مجری طرح های توسعه شهری

برنامه های طرح جامع شهر، «کلیه کارهای عمرانی را که طبق طرح توسعه و عمران شهر یابد به وسیله شهرداری، سازمان های دولتی و سایر بخش ها در شهر به مرحله اجرا درآید» (بند ۱-۳-۵ پیوست ۳، قرارداد همسان ۱۲) را شامل می شود. (مهدی زاده، ۱۳۸۶ ص ۴۲۷)
اگرچه به طور مشخص نامی از سازمان های دولتی و سایر بخش هایی که طرف خطاب طرح های جامع هستند، برده نمی شود، ولی با تصویب طرح های جامع در شورای شهرسازی استان و شورای عالی شهرسازی و معماری این طور استنباط می گردد که نمایندگان سازمان های دولتی تصمیم گیر در خصوص هر طرح جامع، مجری این طرح ها هستند و شورای عالی نیز طبق بند ۵ ماده ۴ قانون تأسیس خود ملزم به ابلاغ مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری ایران به وزارتخانه ها و سازمان های مسئول می گردد.
شهرداری نیز طبق ماده ۷ قانون تأسیس شورای عالی شهرسازی و معماری ایران مکلف به اجرای مصوبات شورای عالی شهرسازی من جمله طرح جامع مصوب می باشد.
مجریان طرح های تفصیلی که مطابق ماده ۵ قانون شورای عالی شهرسازی در کمیسیونی تحت همین عنوان به تصویب می رسد، همان مجریان طرح های جامع هستند، با این توصیف که چون طرح های تفصیلی گرایش به اجرایی شدن دارند و هزینه اجرای آن بخش از طرح ها و پروژه های توسعه شهری را که شهرداری موظف به اجرای آن است، شورای اسلامی شهر باید تصویب کند.
بر این اساس طبق تفسیر ماده ۵ قانون تأسیس (مصوب ۱۷/۲/۵۷) انجمن شهر آن قسمت از طرح های تفصیلی را که از وظایف مشخص شهرداری بوده و ضمناً اجرای آن برای شهرداری از نظر مالی تعهدآور و یا امکان پذیر است، با توجه به اولویت ها و خصوصاً تأمین منابع مالی برا اجرا، تصویب می کند که برای شهرداری لازم الاجرا است. مصوبه مذکور تأکید می کند عدم تصویب و یا تأخیر در تصویب انجمن شهر در مورد برخی از نقشه های طرح های تفصیلی مصوب کمیسیون ماده ۵ رافع مسئولیت های شهرداری در قبال رعایت نمودن طرح های مذکور در هنگام صدور پروانه های ساختمانی، تفکیک و یا سایر اقدامات شهرسازی نمی باشد. (مهدی زاده، ۱۳۸۶ ص ۴۲۷)

۴-۲-۲ نگاهی به شیوه مدیریت شهری ایران (با تأکید بر شهر تهران)

بهطور خلاصه، امروزه در کشورهای پیشرفته جهان، اهداف و وظایف مدیریت شهری همراه با تحولات اجتماعی و شهرسازی، بسیار گستردهتر و کارآمدتر شده است و به عنوان یکی از پیش شرطهای برنامه ریزی راهبردی عمل میکند. در این کشورها، شهرداریها و شوراهای شهری به عنوان نوعی «حکومت محلی» به حساب میآید که مشروعیت خود را از رأی مستقیم مردم به دست میآورند و به عنوان یک «نهاد عمومی» و نه نماینده دولت مرکزی، مسئولیت و اختیار تصمیمگیری در مورد توسعه و عمران شهر را بر عهده دارند. در واقع در شرایط کنونی پاسخگویی به اهداف مربوط به توسعه پایدار شهری، حفاظت محیط زیست، جامعه مدنی و اعتلای کیفیت زندگی به مدیریت گستردهتر و سازمانیافتهتر نیاز دارد. به طور کلی امروزه میتوان چهار نوع وظیفه اصلی برای مدیریت شهری بهینه بیان کرد:

1. 1. مدیریت و بهبود سرمایه ­گذاری زیربنایی
   2. ارائه و توزیع خدمات اجتماعی

1. 1. ارتقاء رشد اقتصادی و بهبود شرایط زندگی مردم

1. برنامه ریزی استراتژیک (مهدی زاده، ۱۳۸۶ ص ۵۳۹)

شهر تهران به عنوان یک پایتخت و مرکز سیاسی و اقتصادی کشور کانون تمرکز جمعیت سرمایه گذاری تخصص گرایی و حوزه وسیعی از سایر فعالیت ها محسوب می گردد. تمرکز گرایی دولت و گستردگی بروکراسی در دوران پهلوی اصلی ترین فاکتورها برای رشد سریع تهران بعد از سال۱۹۲۵ میلادی بوده است. (امامیان و مشتری، ۱۳۸۷، ص ۵)
جمعیت تهران بین سال های ۱۹۲۶ تا ۱۹۴۰ دو برابر و بین سال های ۱۹۴۰ تا ۱۹۵۶ سه برابر شده و به حدود ۵/۱ میلیون نفر رسید. منطقه شهری تهران با جمعیت ۵/۱۰ میلیون نفر در سال ۲۰۰۵ به عنوان یکی از کلانشهر های جهان با مسائل متنوع و وسیعی در حوزه های متفاوت از جمله اجتماعی فرهنگی اقتصادی ساختاری و زیست محیطی مواجه شده است. (همان، ص ۶)
۱-۴-۲-۲ مسیر طی شده
با اجرای طرح های جامع و تفصیلی در شهرهای ایران، مفهوم برنامه ریزی شهری و ضرورت نظارت بر توسعه و عمران شهری، به یک دانش نظری و عملی در عرصه برنامه ریزی و مدیریت کشور تبدیل گردید. اما اجرای طرح های جامع-تفصیلی در کنار آثار مثبت خود، با عوارض منفی و محدودیت های مختلف نیز همراه بوده است که برخی از آنها به خصوصیات ماهوی و نظری این الگو، و برخی از آنها به عدم انطباق طرح های جامع با شرایط کشور و عدم امکانات اجرایی آنها مربوط می شود. بررسی و ارزیابی چند دهه اجرای طرح های جامع و نفصیلی در شهرهای کشور بیانگر این است که در مجموع این طرح های نتوانسته اند به اهداف مورد نظر خود برسند و در عمل با مسائل و مشکلات متعدد روبرو شده اند. در یک جمع بندی خلاصه می توان مسائل و مشکلات مروبط به الگوی طرح های جامع-تفصیلی را به سه گروه تقسیم کرد: (مهدی زاده، ۱۳۸۶ ص ۵۱۳)
الف- مسائل و مشکلات نظری طرح های جامع- تفصیلی

• عدم توجه کافی به ماهیت پیچیده و پویای شهر و مشکلات آینده نگری برای آن
• سردرگمی دانش شهرسازی میان رشته های مختلف علوم مهندسی، طبیعی و اجتماعی
• تقلیل برنامه ریزی شهری به برنامه ریزی کالبدی و عدم توجه به ابعاد اجتماعی و فرهنگی
• عدم توجه به پیوستگی روندهای تصمیم سازی و تصمیم گیری و اجرا
• عدم توجه کافی به تفاوت شهرها و ارزش های بومی و محلی
• …

ب- مسائل و مشکلات روش های تهیه و تصویب طرح های جامع- تفصیلی

• تهیه طرح های توسعه برای شهرهای مختلف بر اساس قراردادهای همسان
• انجام مطالعات مفصل، بی هدف، پرراکنده و بی ارتباط با پیشنهادات
• تحمیل طرح واحد به تمام شهر و عدم تنوع و پویایی در اقدامات پیشنهادی
• عدم انسجام و سلسله مراتب در تصویب طرح ها و طولانی شدن روند آن
• تأکید بیش از حد بر معیارهای کمی، تقسیمات مصنوعی و یکسان سازی الگوها
• ابهام و نارسایی در محتوا و شکل اسناد طرح های جامع و تفصیلی
• …

پ- مسائل و مشکلات اجرایی طرح های جامع- تفصیلی

• عدم سلسله مراتب در نحوه تصمیم گیری و اجرا
• ناهماهنگی میان بخش های فرابخشی و بخشی مسئول در توسعه و عمران
• مشخص نبودن جایگاه بخش خصوصی در توسعه و عمران شهری
• ضعف نهادهای برنامه ریزی و مدیریت محلی
• ضعف مشارکت نهادهای حرفه ای در توسعه و عمران شهری
• …(مهدی زاده، ۱۳۸۶ ص ۵۱۳)

تقریباً پس از گذشت یک دهه از اجرای طرح های جامع-تفصیلی در ایران، به تدریج برخی نظرات انتقادی و اصلاحی در مورد این الگو پدید آمد که در دهه های بعد بسط و تکامل پیدا کرد. در اواخر دهه ۱۳۵۰ و اوایل دهه ۱۳۶۰ با تأثیرپذیری از نظریه عمومی سیستم ها نخستین مقالات در مورد اصلاح الگوی طرح های جامع و استفاده از نظریه سیستمی در برنامه ریزی شهری انتشار یافت. به ویژه در دو دهه اخیر، همراه با حاد شدن مسائل شهرنشینی کشور و رواج اندیشه های جدید عرصه برنامه ریزی و مدیریت، موضوع بازنگری در طرح های توسعه شهری به یک نیاز عمومی میان مسئولان، متفکران اجتماعی و کارشناسان شهرسازی تبدیل شده است. اقدامات نظری و عملی گوناگونی در این راستا صورت گرفته است. به طور کلی می توان این اقدامات اصلاحی را به سه گروه تقسیم کرد:
الف- مطالعات انتقادی و پیشنهادات نظری
در این زمینه می توان به تألیفات و انتشاراتی اشاره کرد که به نقد و ارزیابی الگوی طرح های جامع-تفصیلی پرداخته اند و راهکارهایی را برای اصلاح آنها ارائه داده اند.
ب- اقدامات و اصلاحات قانونی و رسمی
در این زمینه می توان به برگزاری سمینارها و کنگره های تخصصی، تصویب قوانین جدید در مورد آماده سازی زمین، طرح توسعه و عمران ناحیه، طرح مجموعه شهری، ضوابط شهرسازی برای معلولین، الگوی سطح بندی مناطق و مراکز روستایی، تدوین آیین نامه نحوه بررسی و تصویب طرح های توسعه، و تشکیل کمیته برای بازنگری در شرح خدمات طرح های شهری اشاره کرد.
پ- تجارب عملی در اصلاح طرح های توسعه شهری