بانکها بعنوان مهمترین واسطه گردش وجوه به حساب آمده و نقش مهمی در توسعه بازارهای مالی کشورها ایفا می‎‏نماید. این امر باعث شده تا بانکها در کنار شیوه‎های متعارف تجهیز منابع پولی، در دهه‎های اخیر از راهکارهای نوینی جهت انجام وظیفه واسطه گری خود استفاده نمایند. یکی از مهمترین این راهکارها (طراحی و فروش اوراق بهادار) است که در چارچوب اسلامی می‎توان نام آن را (صکوک بانکی) نهاد.[۱] یکی از انواع اوراق بهادار، اوراق مرابحه می‎باشد. در اینجا بارزترین انواع اوراق بهادار مرابحه از جهت انطباق با موازین شرعی و معیارهای اقتصادی بررسی خواهد گردید. لذا قبل از آن لازمست اوراق بهادار و اوراق بهادار مرابحه تعریف گردیده و کارکردهای مختلف اوراق مرابحه مختصراً توضیح داده شود.

 

 

 

۳-۱-۳-۱٫ تعریف اوراق بهادار (صکوک)

 

الف) تعریف لغوی: واژه صکوک برگرفته از واژه چک به معنای ورقه بهادار می‎‏باشد که در زبان عربی صک خوانده می‎شود و جمع آن یعنی اوراق، صکوک نامیده می‎شود و منظور از آن حواله، سفته، سند و بطورکلی هر چیزی است که بیان کننده هرگونه تعهد و اقرار می‎باشد.[۲]

 

ب: تعریف اصطلاحی: در تعریف سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی چنین آمده که صکوک عبارت است از اوراقی با ارزش اسمی یکسان که پس از اتمام عملیات پذیره نویسی بیانگر پرداخت مبلغ اسمی مندرج در آن توسط خریدار به ناشر است و دارنده آن مالک یک یا مجموعه‎ای از دارایی‎ها، منافع حاصل از دارایی و یا ذینفع یک پروژه، یا یک فعالیت سرمایه گذاری خاص می‎شود براین اساس چهارده نوع صکوک معرفی شده است که عبارتند از: صکوک مالکیت دارایی‎های مورد اجاره، صکوک مالکیت دارایی‎هایی که در آینده ساخته می‎شود، صکوک مالکیت منافع دارایی‎های موجود، صکوک مالکیت منافع دارایی‎هایی که در آینده ساخته می‎شوند، صکوک سلف یا سلم، صکوک ، صکوک مرابحه، صکوک مضاربه، صکوک مساقات، صکوک مشارکت، صکوک مزارعه، صکوک نماینده سرمایه گذاری، صکوک ارائه خدمات، صکوک حق الامتیاز، برخی از این صکوک دارای بازدهی ثابت و برخی دیگر دارای بازدهی متغیر می‎باشد.[۳]

 

 

 

۳-۱-۳-۲٫ تعریف اوراق بهادار مرابحه

 

ارواق‎ بهادار مرابحه، اوراق بهاداری است که دارندگان آنها بصورت مشاع، مالک دارایی مالی (دینی) هستند که براساس قرارداد مرابحه حاصل گردیده است. این اوراق بازدهی ثابت داشته و قابل فروش در بازار ثانوی است.[۴] به جهت وسعت کاربرد عقد مرابحه این نوع از اوراق از بهترین نوع اوراق بهادار بوده و بعنوان منطبق‎ترین نوع اوراق بهادار با فقه اسلامی محسوب می‎گردد.

 

 

 

۳-۱-۳-۳٫ تعریف بازار اولیه

 

بازار اوراق بهادار از لحاظ تقدم انتشار و دسترسی به اوراق بهادار، به بازار اولیه و بازار ثانویه تقسیم می‎شود. بازار اولیه به بازاری اطلاق می‎شود که در آن اوراق بهادار جدید، برای اولین بار از طرف یک سازمان منتشر می‎شود. انتشار اوراق بهادار در این بازار غالباً با هدف تأمین مالی صورت می‎گیرد. انتشار اوراق مشارکت توسط شهرداری تهران برای تأمین مالی پروژه‎های شهری، و انتشار سهام توسط شرکت‎های سرمایه گذاری جهت تأمین سرمایه مثال‎های بارزی از معاملات بازار اولیه می‎باشد. در واقع بازار اولیه در نتیجه فروش مستقیم و دست اول اوراق بهادار توسط شرکت‎ها یا مؤسسات دولتی عمومی یا خصوصی به سرمایه‎گذاران خصوصی و مؤسسات سرمایه‎گذاری ایجاد می‎شود.[۵]

 

 

 

 

 

 

 

 

۳-۱-۳-۴٫ تعریف بازار ثانویه

 

بازار ثانویه به ترتیباتی اطلاق می‎شود که از طریق آن خریداران و فروشندگان می‎توانند به روش متعارف و به قیمت‎های قابل قبول برای طرفین، اوراق بهاداری که دوره عرضه آن در بازار اولیه به اتمام رسیده را معامله کنند.

 

 

 

۳-۱-۳-۵٫ موارد استفاده از اوراق مرابحه

 

اوراق مرابحه بجهت اینکه برپایه عقد مرابحه طراحی گردیده است قابلیت کاربرد در عرصه داخلی و بین‎المللی را دارا می‎باشد. اوراق بهادار مرابحه می‎‏تواند کارکردهای گوناگونی داشته باشد که اهم آنها عبارتند از: تأمین مالی دولت، مؤسسات وابسته به دولت و بنگاه‎های اقتصادی از جمله بانکها، تأمین نقدینگی مورد نیاز بنگاه‎های اقتصادی، تبدیل مطالبات حاصل از تسهیلات فروش اقساطی بانکها و شرکت‎های لیزینگ به اوراق بهادار و تأمین سرمایه بلندمدت شرکت‎های تجاری، بازرگانی و ابزاری برای اعمال سیاست پولی از طریق عملیات بازار باز به وسیله خرید و فروش اوراق مرابحه دولتی است.[۶]

 

 

 

۳-۱-۳-۶٫ ارکان ارواق مرابحه

 

در انتشار اوراق مرابحه عناصر حقیقی و حقوقی متعددی حضور دارند این اشخاص عبارتند از:

 

الف) بانی: عبارتست از هر شخص حقوقی مانند دولت، مؤسسه وابسته به دولت، شهرداری یا بنگاه خصوصی که انتشار اوراق با هدف تأمین مالی وی صورت می‎پذیرد.

 

ب) ناشر (واسط): عبارتست از هر شخص حقوقی که اوراق بهادار را منتشر می‎نماید. واسط یک موسسه مالی است که توسط بانی جهت انجام یک پروژه خاص انتخاب یا تأسیس می‎شود.

 

ج) سرمایه‎گذاران (دارندگان اوراق): عبارت از اشخاص حقوقی یا حقیقی هستند که با خرید اوراق بهادار، بانی را تأمین مالی می‎نمایند.

 

د) امین: شخص حقوقی مورد تأیید سازمان بورس یا نهادهای مشابه می‎باشد که بر کل فرآیند انتشار اوراق بهادار نظارت دارد و تمامی نقل و انتقالات مالی با اجازه وی صورت می‎گیرد.

 

هـ) شرکت تأمین سرمایه: شرکتی است که بعنوان واسطه بین ناشر و سرمایه‎گذاران فعالیت می‎نماید.[۷]

 

 

 

۳-۱-۳-۷٫ مهمترین انواع اوراق بهادار مرابحه

 

اوراق مرابحه انواع گوناگونی دارد که برخی در مرحله پیشنهاد و برخی به مرحله‎ی اجرا رسیده است. مهمترین انواع آنها عبارتند از: اوراق مرابحه تأمین مالی، اوراق مرابحه تأمین نقدینگی، اوراق مرابحه تشکیل سرمایه شرکت‎های تجاری، اوراق مرابحه رهنی، که هرکدام به تفکیک توضیح داده شده و سپس نظر فقها در خصوص انطباق و عدم انطباق هرکدام با احکام اسلامی بررسی می‎گردد.

 

الف) اوراق مرابحه تأمین مالی:

 

در این نوع اوراق، بانی برای تأمین مالی خود، اقدام به انتخاب یا تأسیس مؤسسه مالی به منظور خاص با عنوان واسط می‎کند. واسط با انتشار اوراق مرابحه از طریق شرکت تأمین سرمایه، وجوه سرمایه گذاران مالی (مردم) را جمع‎آوری کرده و به وکالت از طرف آنان کالای مورد نیاز بانی را از تولید کننده (فروشنده) به صورت نقد خریداری و به صورت بیع مرابحه نسیه به قیمت بالاتر به بانی می‎فروشد. بانی  متعهد می‎شود که در سررسید مشخص، قیمت نسیه کالا را از طریق شرکت تأمین سرمایه به دارندگان اوراق برساند. دارندگان اوراق می‎توانند تا سررسید منتظر بمانند و از سود مرابحه استفاده کنند و یا قبل از سررسید اوراق خود را در بازار ثانوی بفروش برسانند.[۸] نقدی که بر اینگونه اوراق وارد است اینستکه بازار اولیه این اوراق مبتنی بر خرید و فروش نقد و نسیه دارایی خاص است که از نظر فقهی فاقد اشکال می‎‏باشد لیکن بازار ثانوی آنها براساس جواز خرید و فروش دین است که محل بحث و ایراد است.

 

ب) اوراق مرابحه به تأمین نقدینگی:

 

در این روش، مؤسسه ناشر اوراق، دارایی‎های دولت، سازمان‎ها و بنگاه‎های اقتصادی را به صورت نقد خریده و پولش را می‎دهد، سپس با قیمتی بالاتر و به صورت نسیه مدت دار به خود آنها می‎فروشد و در مقابل، از آنها اسناد مالی با مبالغ و سررسیدهای معین دریافت می‎کند. مؤسسه ناشر می‎تواند منتظر بماند و سررسید مبلغ اسمی اسناد را از خریداران دریافت کند و یا می‎تواند در بازار ثانوی آنها را تنذیل کرده و بفروشد.[۹] همانطور که مشاهده می‎گردد اینگونه اوراق مصداق بارز بیع العینه یا باز خرید دارایی فروخته شده است. که قبلا به اشکالات آن اشاره شده است.

 

ج) اوراق مرابحه تشکیل سرمایه شرکت‎های تجاری:

 

در این نوع از اوراق مرابحه، هدف تشکیل سرمایه، فعالیت تجاری مستمر است. بانی (شرکت تجاری) که نقش ناشر را نیز دارد، با انتشار و واگذاری اوراق مرابحه وجوه نقدی مازاد افراد را جمع‎آوری کرده به وکالت از طرف آنان کالاهای مورد نیاز دولت، سازمانهای دولتی و شرکت‎های وابسته به دولت و بنگاه‎های اقتصادی بخش خصوصی و مصرف کنندگان را از تولید کنندگان یا مراکز فروش به صورت نقد خریده، سپس با افزودن نرخ معینی به عنوان سود به صورت نسیه به مصرف کنندگان نهایی می‎فروشد. سود حاصل از عملیات خرید و فروش پس از کسر درصدی بعنوان حق الوکاله ناشر (شرکت تجاری) به صورت فصلی یا سالانه از طریق شرکت تأمین سرمایه بین صاحبان اوراق توزیع می‎شود.[۱۰] این اوراق ماهیت اوراق سهام شرکت‎ها را دارد و می‎تواند بدون سررسید معین منتشر شود همانطور که می‎توان ابتدا آن را بصورت سررسید اما قابل تبدیل به اوراق سهام طراحی نمود.

 

د) اوراق مرابحه رهنی:

 

در این شیوه بانی (بانک یا شرکت لیزینگ) که دارایی‎هایی را بصورت مرابحه و فروش اقساطی رهنی به دولت، بنگاه‎ها و خانوارها واگذار کرده است، می‎تواند با تبدیل کردن مطالبت حاصل از تسهیلات مرابحه به اوراق بهادار، منابع خود را تجدید کند. لذا اقدام به تأسیس واسط می‎کند. واسط با انتشار اوراق مرابحه، وجوه سرمایه گذاران را جمع‎آوری، سپس بوکالت از طرف آنان، قرض‎‏های حاصل از تسهیلات مرابحه را به قیمت تنزیلی از بانی خریداری می‎کند. بانی متعهد می‎گردد که در سررسیدهای معینی مبلغ اسمی قرض‏ها را از بدهکاران دریافت کرده و از طریق شرکت تأمین سرمایه به دارندگان اوراق برساند. دارندگان اوراق می‎توانند تا سر رسید منتظر بمانند و از سود اوراق استفاده کنند و می‎توانند قبل از سررسید، اوراق خود را در بازار ثانوی بفروشند.[۱۱]

 

براساس فلسفه عقد مرابحه، همه انواع اوراق مرابحه از نوع ابزارهای مالی انتفاعی با سود معین می‎باشد. در نوع اول و دوم و چهارم اوراق مرابحه در حقیقت دارنده اوراق، مالک سند مالی با سررسید معین است و می‎تواند با توجه به نرخ تنزیل آن را به مبلغی کمتر از قیمت اسمی به ثالث بفروشد. وجه تمایز  نوع سوم با انواع دیگر در مالکیت دارنده اوراق در بخش مشاع از دارایی ناشر اوراق می‎باشد که با فروش اوراق مالکیت خود را از آن دارایی واگذار می‎کند و خریدار اوراق مشاعاً مالک آن دارایی می‎گردد. بنابراین با تعریفی که از بازار اوّلیه و ثانوی گردید، نوع اول اوراق مرابحه (اوراق مرابحه تأمین مالی) در بازار اولیه مشکلی نداشته ولی معاملات بازار ثانوی آن محل بحث صحت بیع دین می‎باشد. نوع دوّم اوراق مرابحه (اوراق مرابحه تأمین نقدینگی) هم در بازار اولیه و هم ثانوی دارای اشکال می‎باشد زیرا این نوع معامله بیع العینه بوده و به اعتقاد مشهور فقهای شیعه و اهل سنت چنین بیعی باطل است. نوع سوّم اوراق مرابحه (اوراق مرابحه تشکیل سرمایه شرکت‎های تجاری) چه بازار اولیه و چه در بازار ثانویه به اعتقاد هم فقهای شیعه و سنی صحیح می‎باشد. نوع چهارم اوراق مرابحه (اوراق مرابحه رهنی) در بازار اوّلیه و بازار ثانویه نیازمند صحّت بیع دین می‎باشد. پس معامله در اوراق مرابحه نوع چهارم و بازار ثانویه نوع اوّل از نوع بیع دین بوده و این معامله به اعتقاد مشهور فقهای شیعه و برخی از شافعیه صحیح است، اما به اعتقاد اقلیّت فقهای شیعه و قالب فقهای اهل سنّت اشکال دارد و صحیح نمی‎باشد.[۱۲]

 

[۱]. میسمی، حسین، ۱۳۹۱، مرابحه، استضاع و خرید دین به عنوان ابزارهای جدید بانکداری اسلامی: ماهیت، قابلیت‎ها و چالش‎های موجود، مجله تازه‎های اقتصاد، وابسته به بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، شماره ۱۳۵، ص۸۷٫

 

[۲]. میسمی، موسویان، همان، ص۴۹۷٫

 

[۳]. احمدی‎حاجی‎آبادی، سیدروح‎اله، ۱۳۸۶، بررسی فقهی، نظری اوراق بهادار اسلامی (صکوک) مجله راهبرد یاس، شماره۱۲، ص۹۷٫

 

[۴]. احمدی‎حاجی‎آبادی، همان، ص۹۸٫

 

[۵]. موسویان، سیدعباس، ۱۳۸۸، صکوک مراجعه ابزار مالی مناسب برای بازار پول و سرمایه اسلامی، مجله جستارهای اقتصادی، س۶، شماره۱۱، ص۱۱٫

 

[۶]. مجله الکترونیکی (Vista News Hub) ، بازارهای معامله اوراق بهادار اولیه و ثانویه منبع نشریه موج.

 

[۷]. نظافتیان، عبدالعلی، ۱۳۹۰، عقد مراجعه و کاربرد آن در نظام بانکی، مجله حقوق بانکی، شماره   ، ص

 

[۸]. موسویان، سیدعباس، ۱۳۸۸، همان، ص۱۳٫

 

[۹]. موسویان، سیدعباس، ۱۳۸۸، همان، ص۱۵٫

 

[۱۰]. موسویان، سیدعباس، ۱۳۸۸، همان، ص۱۶٫

 

[۱۱]. موسویان، سیدعباس، ۱۳۸۸، همان، ص۱۸٫

 

[۱۲]. جواهری، ۱۴۰۸ ق، مواجهه الکلام، جلد۹، ص۲۴۱ الی ۲۴۷، ترجمه سیدعباس موسویان.