انسان در جهات گوناگون قابلیت رشد دارد و هرقدر بتواند رشد خود را از نظر کمی و عددی و کیفی افزایش دهد به مقام واقعی که برای آن خلق شده یعنی مقام خلیفه اللهی نزدیک میشود. در گذشته اشاره شد که یکی از تفاوتهای اساسی انسان و حیوان از نظر رشد همین اکتسابی بودن رشد در انسان است یعنی انسان باید استعدادها، قابلیتها و توانائیهای خود را بشناسد و از آنها استفاده کند و کمالات بالقوه را به فعلیت برساند.

۱) رشد فردی و اخلاقی

اولین رشدی که انسان باید شرایط و کیفیت تحصیل آن را بشناسد و در جهت بهرهمند شدن از آن گام بردارد، رشد فردی و اخلاقی است که به منزله زیربنا و شرط لازم رشد در سایر زمینههاست، یعنی اگر رشد فردی و اخلاقی بدست نیاید هرگز نمیتوان در جهت تحصیل سایر رشدها (مثل رشد اجتماعی) موفق بود.

۲) رشد در عبادت

از جمله چیزهائی که رشد داشتن در آن فوقالعاده اهمیت دارد رشید بودن در امر عبادت است، حال باید دید معنی رشد در عبادت چیست؟

شکی نیست که بهترین اعمال عبودیّت و بندگی و عبادت خداوند متعال است، ولی باید توجه داشت عبادت آن وقتی اثر مطلوبی خویش را بر روی روح و جان آدمی میگذارد که اوّلاً توأم با معرفت باشد تا حقیقت عبادت صادق باشد، و ثانیاً همراه با نوعی اکراه و تحمیل بر خود انجام نپذیرد و گرنه چه بسا ممکن است نه تنها مثمر ثمر واقع نشود بلکه اثرات مخرّب و زیانآوری برای انسان داشته باشد. استاد شهید مطهری (رحمه الله) در این باره مینویسد[۱]:

بسیاری چنین خیال میکنند که چون عبادت خوب است پس هرچه بیشتر بهتر، غافل از آنکه عبادت آنگاه اثر خود را میبخشد که جذب روح شود و روح از آن به طور صحیح تغذیه کند، همان طور که معنی استفاده از غذای خوب این نیست که هرچه بیشتر بهتر، معنی استفاده از عبادت نیز آن نیست که هرچه بیشتر بهتر. عبادت باید توأم با نشاط باشد. البته مقصود این نیست که قبلاً باید نشاطی وجود داشته باشد تا عبادت شروع شود. بسا افرادی که هیچ وقت نشاط پیدا نکنند، نشاط تدریجاً با عادت و انس با ذکر خدا پیدا میشود. ظرفیت انسان برای عبادت یک ظرفیت محدود است، فرضاً که انسان عبادت را با نشاط آغاز کند، پس از مدتی که بدن خسته شد، نشاط هم از بین میرود و عبادت جنبه تحمیلی پیدا میکند و در حکم خوردنی نامطبوع میگردد که عکسالعمل بدن این است که آن را به وسیله استفراغ دفع نماید، نه در حکم غذای مطبوع که عکسالعمل بدن این است که آن را جذب کند.

خوب عبادت کردن و از مواهب آن بهرهمند شدن حساب و قاعده و به اصطلاح مکانیسمی دارد و تنها کسانی میتوانند از مواهب آن بخوبی بهره گیرند که دارای رشد عبادی باشند.

۳) رشد از نظر آموزش و پرورش

حیوانات هم در شعاع حیات خود از نوعی رشد بهرهمندند، به طور غریزی سود و زیان خود را تشخیص میدهند و به طور غریزی آمادگی و لیاقت نگهداری و بهرهبرداری از امکانات خود را دارند، آنچه را که آگاهی ندارند و لیاقت بهرهبرداری ندارند چیزهائی است که در نظام خلقت جزء امکانات آنها قرار نگرفته است، ولی رشد انسان اکتسابی است، باید انسان آن را تحصیل کند، آگاهیهای لازم انسانی کسبی است، همچنانکه قدرتها و توانائیها و لیاقتها و آمادگیهای انسان برای نگهداری و بهرهبرداری از امکاناتی که در نظامات خلقت در خور فعالیت او قرار داده شده نیز اکتسابی است. و آنچه که عهدهدار این دو مسئولیت یعنی آگاهی و شناخت و پرورش استعدادهای آدمی است آموزش و پرورش است.

استاد شهید مرتضی مطهری در این باره میگوید[۲]:

«آموزش و پرورش به طور کلی متوجه این دو جهت است. آموزشها متوجه آگاهی بخشیهاست که یک رکن رشد است. و پرورشها متوجه توانائی بخشیهاست که رکن دوّم آن است»

۴) رشد ملّی

همانطور که یک فرد رشد میکند و احیاناً ممکن است به مراحل عالیه رشد انسانی هم برسد، گاهی هم یک ملت خود و امکانات خدا داد خویش را میشناسد و استعدادها را از قوه به فعل میرساند و با استفاده صحیح از مواهب الهی مسیر تکامل را طی میکند. و به عبارت دیگر رشد منحصر در رشد فردی نیست گاهی هم یک ملت دارای رشد و رشید نامیده میشوند. مرحوم شهید مطهری در این باره می نویسد:

«رشد فقط منحصر به فرد نمیشود، در مورد ملتها نیز، سرمایههایی طبیعی، فرهنگی و انسانی و امثال آن، سرمایههایی است که در اختیار ملتها قرار دارد»۱، و «رشد ملی» عبارتست از لیاقت و شایستگی یک ملت برای نگهداری و بهرهبرداری و سود بردن از سرمایهها و امکانات طبیعی و انسانی خود، به هر اندازه که لیاقت و شایستگی اداره و بهرهبرداری از آنها را دارد به همان اندازه «رشید» است.

[۱] مطهری، مرتضی، امدادهای غیبی در زندگی بشر، نشر صدرا، ص۱۰۷.

[۲] همان منبع ، ص۱۴۸.

۱- همان منبع ۱۴۹-۱۴۸.