۴-۵-ماده ۳ قانون الزام اختصاص شماره ملی و کد پستی

کارت یاد شده در ماده فوق به عنوان سند شناسایی اتباع ایران و مشمول کلیه احکام حقوقی و کیفری مربوط است و باید همیشه همراه صاحب آن باشد .

با توجه به مفاد قانون موصوف و آئین نامه اجرایی آن می‌توان استنباط نمود که یکی از اهداف دولت از پیگری موضوع کارت ملی و اجرای آن این است که آحاد مختلف مردم برای نهادهای دولتی قابل شناسایی بوده و دارای کارت شناسایی باشند که در وضعیت فعلی طبق عرف جامعه ، مدارک دیگری مانند گواهینامه و پایان خدمت و کارت های شناسایی صنفی جایگزین کارت ملی شده است که هر کدام ویژگی های خاص خود را دارند .

۶ ) شکل های گوناگون سوء استفاده از شناسنامه

جعل شناسنامه یکی از جرائم مهم و حائز اهمیت در رابطه با این سند هویتی است ولی شکل های گوناگونی از جرائم مختلف در رابطه با شناسنامه وجود دارد که در نهایت می‌توانند مانند جعل آن در وقوع و ارتکاب جرائم از سوی مجرمین موثر و دخیل باشند که توضیح در رابطه با نحوه ارتکاب و سایر ویژگی های جرائم مذکور خارج از بحث ما بوده و از پرداخت به آن خودداری می‌شود و تنها به فهرست این جرائم اشاره می‌گردد :

استفاده از شناسنامه مکرر

اخذ شناسنامه المثنی با داشتن شناسنامه

مهر کردن غیر مجاز شناسنامه های معتبر

استفاده از شناسنامه های دیگری به نام هویت خود

استفاده افراد بیگانه از شناسنامه ایرانی

ب- اسنادی که علاوه بر کارکرد ویژه خود نقش هویتی نیز ایفاء می‌کنند

۱ ) گذرنامه

عبور از مرز و خروج از کشور را بایستی همزاد با تشکیل دولت های مرکز و تعیین سر حدات آن ها دانست که همیشه حکمرانان این دولت ها درصدد حراست از مرز خود و کنترل ورود و خروج آن بودند . در امپراطوری های گذشته از جمله چین و روم مناطق مرزی در راستای حفاظت از حکومت ، شدیداً تحت کنترل قرار داشت دیوار بزرگ چین نیز با هدف کنترل مرز بوجود آمده است و از زمانی که تاریخ به یاد دارد حکام و پادشان کشورهای آسیایی از مسافرت اتباع خود به نقاط دیگر جهان خشنود نبودند اما این به اقتدار حکومت مرکزی بستگی داشته که تا چه حد بتواند این خشنودی را اعمال نماید . گرچه ساکنین مناطق مرزی همواره در رفت و آمد بودند ولی ساکنان شهرهای بزرگ و مرکزی اگر به سفر عزیمت می‌نمودند از چشم ماموران حکومتی پنهان نمی‌ماند و علاقه و خواست دولت ها بر نظارت دقیق و کنترل مستمر بر ورود و خروج اتباع خود ، آنها را به سمت برنامه ریزی و طراحی روشی که قادر به کنترل رفت و آمدهای مرزی خود باشند هدایت می‌نمود و این علاقه مندی به صدور سندی که بعدها گذرنامه نام گرفت منجر گردید .

۱-۱– تاریخچه گذرنامه

سفرهایی که تا حکومت صفویه در قرن هفدهم میلادی به خارج از مرزهای دائماً متغیر ایران صورت میگرفت یا به قصد تجارت بود و یا به قصد زیارت و تا آن زمان هنوز سفرهای سیاحتی در جهان معمول نشده بود . مرکزیت و اقتدار قدرت شاه عباس، شروع حکومتداری و انتظام نوع دیگری بود که در نتیجه آن تذکره امرار ( گذرنامه ) نیز رایج شد .

در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه قاجار ، امیرکبیر صدراعظم مصلح و نواندیش و خوش فکر او درصدد تهیه ورقه هایی چاپی با علامت شیر و خورشید برآمده و متن مشخص و احکام سابق را تحت نظم و دفتر درآورد .

بعد از کودتای ۱۲۹۹ هجری شمسی نظارت بر سفر ایرانیان به خارج با سخت گیری بیشتری همراه شد دولت دادن تذکره را نظم و سامان داد و از آن جایی که وزارت خارجه امکان اعمال شدت در این زمینه را نداشت ، کار صدور تذکره به نظمیه واگذار شد و بطور مستقیم زیر نظر رضاشاه قرار گرفت ( فرهنگستان در همین دوران واژه های تذکره را به گذرنامه و نظمیه را به شهربانی تبدیل کرد ) .

مقررات داخلی کشور از جهت گذرنامه تحت تاثیر مقررات بین المللی شکل گرفت در سال ۱۳۰۵ هجری شمسی ( ۱۹۲۶ میلادی ) جامعه ملل ، مقررات یکسانی برای گذرنامه کشورهای عضو وضع کرد ایرانیان نیز با پذیرش این اعلامیه ، گذرنامه را به صورت کتابچه درآورد که ابعاد آن با گذرنامه های اروپایی یکسان بود . این مقررات در سال ۱۳۱۸ در ایران بصورت لایحه ای به مجلس ارائه شد و سال بعد با آیین نامه ای به تصویب رسید و تا ۴۰ سال بعد به قوت خود باقی ماند. در سال ۱۳۵۱ قانون جدیدی وضع گردید و سپس در تاریخ های ۵/۱۰/۱۳۸۵ – ۳۱/۳/۱۳۶۲ – ۱۴/۷/۱۳۶۷ – ۲۳/۵/۱۳۷۰ اصلاحاتی در آن صورت گرفته و به تصویب مجلس شورای اسلامی‌رسیده است[۱] .

۲-۱- تعریف گذرنامه

گذرنامه سندی است که از طرف ماموران صلاحیت دار دولت جمهوری اسلامی‌ایران ( مذکور در قانون گذرنامه ) برای مسافرت اتباع ایران به خارج و یا اقامت در خارج و یا مسافرت از خارج به ایران صادر می‌شود[۲] .

۳-۱- انواع گذرنامه

– گذرنامه سیاسی ( برای اشخاصی که در ماده ۱۰ قانون گذرنامه مشخص شده است گذرنامه سیاسی صادر می‌شود ) و صدور آن به عهده وزارت امور خارجه است و مدت اعتبار آن یک سال است .

– گذرنامه خدمت ( اعم از فردی و جمعی ) برای اشخاصی که در ماده ۱۱ قانون گذرنامه مشخص شده است صادر می‌شود و صدور آن نیز به عهده وزارت امور خارجه است و مدت اعتبار آن یک سال است.

– گذرنامه عادی ( اعم از فردی و جمعی )

توضیح : مشخصات گذرنامه ها از لحاظ رنگ ، شکل ، قطع ، تعداد اوراق و نظایر آن و همچنین سازمان تهیه کننده آن ها به موجب آئین نامه های اجرایی قانون گذرنامه می‌باشد .

۲ ) گواهینامه رانندگی

اولین و شاید مهمترین هدف از وجود گواهینامه ، شناسایی و تفکیک افرادی است که دارای شرایط رانندگی خودرو می‌باشند . اما یکی از وظایفی که طی مرور زمان بر عهده گواهینامه نهاده شده ، گواهی احراز هویت می‌باشد که عموم مردم از گواهینامه برای شناسایی استفاده می‌کنند و چون این مطلب مورد پذیرش عامه قرار گرفته است ، لذا برای گواهینامه جنبه رسمی‌پیدا کرده و یکی از معتبرترین اسناد دولتی که برای شناسایی افراد قابل استفاده می‌باشد گواهینامه بوده و از آن به عنوان یک سند مشخصه برای فرد دارنده بهره برداری می‌گردد.

۱-۲- تاریخچه گواهینامه

در سال ۱۳۰۴ شمسی برای اولین بار لایحه قانونی صدور مجوز رانندگی وسایل نقلیه توسط سرتیپ درگاهی رئیس شهربانی وقت ، تقدیم مجلس شده و در اسفند ماه همان سال قانون صدور مجوز رانندگی درشکه با نامه تصدیق نامه ( درشکه چی گری ) تصویب می‌شود و در فروردین سال ۱۳۰۵ و اوایل ۱۳۰۶ در استان های کشور به وسیله شعب نقلیه شهربانی ها پس از تشخیص نحوه هدایت و کنترل وسایل نقلیه اعم از موتوری و غیرموتوری ( درشکه و اتومبیل ) گواهینامه رانندگی درجه دوم و درجه یکم و شاگرد شوفری و درشکه چی گری صادر می‌گردد .

گواهینامه از سال ۱۳۴۰ بر اساس تبصره ۳۳ قانون بودجه راهنمایی و رانندگی به یک برگ تبدیل شده و در قطع ۱۱ * ۶ سانتی متر با پرس پلاستیک و تمدید آن نیز هر دو سال یک بار تعیین می‌شود . از سال ۱۳۵۵ گواهینامه رانندگی برای متقاضیان با اعتبار ۱۰ سال و بصورت پرس پلاستیک در قطع ۱۱*۷ سانتی متر صادر و تحویل گردید .

از بهمن سال ۱۳۷۰ در تهران بزرگ گواهینامه های پایه دوم با وسیله ای مجهز به دوربین عکسبرداری پلاروید بطور رنگی تهیه می‌شد و عکس متقاضی بر روی کارت گواهینامه در لفافه پلاستیکی مخصوصی قرار می‌گرفت که دلیل عدم تامین تجهیزات مورد لزوم دستگاه مذکور ، از قبیل فیلم و قطعات یدکی فوق الذکر ، متوقف شد و مجدداً صدور گواهینامه رانندگی به شیوه قبلی ادامه یافت.

۲-۲- تعریف گواهینامه

گواهینامه رانندگی عبارت است از اجازه نامه ای که برای رانندگی وسایل نقلیه از طرف مقامات صلاحیت دار بنام اشخاص صادر می‌گردد و مدرکی جهت اثبات و گواهی دارا بودن شاخص های قانونی رانندگی توسط افراد می‌باشد .

۳-۲- انواع گواهینامه رانندگی

-گواهینامه موتور گازی ( دوچرخه موتوردار ) به رنگ سفید ( امروزه زیاد استفاده نمی‌شود )

– گواهینامه رانندگی موتور سیکلت به رنگ قرمز

– گواهینامه رانندگی پایه ۲ به رنگ سفید(جهت رانندگی با اتومبیلهای سواری)

– گواهینامه رانندگی پایک یکم به رنگ آبی ( جهت رانندگی با اتومبیلهای بزرگ اعم از کامیون وسایل نقلیه غیره به ظرفیت بیش از ۵/۳ تن و اتوبوس )

– گواهینامه رانندگی ویژه به رنگ زرد ( برای وسایل نقلیه مورد نظر خاص )

– گواهینامه رانندگی تراکتور چرخ لاستیکی برای مزارع به رنگ سبز

وجه مشترک این گواهینامه ها ، داشتن ابعاد ۱۰*۷ سانتی متر است و همه گواهینامه ها در قبال انجام آزمایشات و معاینات لازم صادر می‌شوند .

۴-۲- وضعیت فعلی گواهینامه

از نظر فیزیکی می‌توان پارامترهای زیر را برای گواهینامه در نظر گرفت که رنگ ، اندازه ، جنس، چاپ اطلاعات از آن جمله اند .

از نظر رنگ ، گواهینامه های فعلی دارای پنج رنگ می‌باشند که در قسمت انواع گواهینامه ، رنگ مربوط به هر نوع ذکر شد .

جنس گواهینامه های فعلی از نوع مقوای معمولی می‌باشد که طبعاً دارای کیفیت بالایی نخواهد بود . هرچند آن را با پوشش پلاستیکی مقاوم می‌سازند ، ولی ضریب ایمنی چندانی برای گواهینامه نمی‌توان قائل شد .

چاپ نوشته های گواهینامه نیز از ابتدایی ترین نوع چاپ است و اطلاعات فردی بصورت دست نویس بوده و پیامدهای مختلفی مانند ناخوانا بودن ، بدخط بودن ، یکسان نبودن گواهینامه ها ، امکان دستکاری و جعل را به همراه دارد .

اطلاعات موجود در گواهینامه به دو دسته تقسیم می‌شوند :

اول : اطلاعات شناسنامه ای یا روی کارت گواهینامه

دوم : اطلاعات ویژه شامل گروه خون ، اثر انگشت ، قد ، رنگ ، چشم و مشخصات ویژه دیگر که در اداره راهنمایی و رانندگی ذخیره می‌گردد تا در موارد لزوم مورد بهره برداری قرار گیرد .

مدت اعتبار گواهینامه های فعلی ۱۰ سال می‌باشد که بعد از طی زمان فوق ، گواهینامه شخص بی اعتبار شده و فرد باید برای تمدید گواهینامه از مراجع ذیصلاح اقدام نماید .

۳ ) کارت پایان خدمت

وجود ارتش درکلیه ممالک دنیا انکار ناپذیر است و برای ایجاد بنیه دفاعی کشور لازم و ضروری است . برخی از دولت ها متکی به ابزار و پرسنل کادر و بعضی دیگر علاوه بر آن متکی به خدمت اجباری افراد ذکور و حتی اناث می‌باشند تا بتوانند ماموریت های دفاعی خود را به انجام برسانند .

در کشورهایی که خدمت اجباری برای تامین نیروی دفاعی مورد نیاز ، اجرا می‌شود ، قواعد و قوانینی وضع گردیده که بر اساس آن افراد مشمول قانون بایستی در مقطع سنی معین ، مدت زمان مشخصی را به عنوان خدمت ضرورت انجام دهند و کسانی که خدمت وظیفه را به اتمام می‌رسانند برای استفاده از مزایا و امتیازات اجتماعی آن کارت پایان خدمت دریافت می‌کنند .

کشور ما ایران ، از جمله ممالکی است که در آن خدمت ضرورت سربازی برای افراد ذکور پیش بینی شده است و کارت پایان خدمت برای کلیه کسانی که خدمت سربازی را انجام داده اند ، ارائه می‌گردد و این مدرک علاوه بر آنکه تعیین کننده وضعیت سربازی شخص می‌باشد ، در عرف جامعه به عنوان یکی از مدارک شناسایی معتبر مورد استفاده قرار می‌گیرد که لزوم پرداختن به آن با توجه به عنوان تحقیق در این مقوله ضروری خواهد بود .

[۱] رحمتی راد ، محمد حسین ، مرزبانی ، گذرنامه و اتباع بیگانه ، معاونت آموزش ناجا ، ۱۳۷۴ .

[۲] قانون گذرنامه مصوب اسفند ماه ۱۳۵۱ و اصلاحات بعدی آن .