یکی از جنبه های مشترک بین همه ما بودن توجّه به میزان تحصیلات، سیاست ها یا تعهّدات ما این است که همگی مصرف کننده هستیم بدین معنا که ما بر مبنای نظم خاصی غذا، لباس،مسکن،حمل و نقل، تحصیل،وسایل خانه، مرخصی ها،خدمات و ایده ها را استفاده یا مصرف می کنیم.
ما به عنوان مصرف کنندگان نقش اساسی در سلامت اقتصاد (داخلی، عملی، بین المللی) ایفا می نمایم تصمیماتی که در مورد مصرف تقاضا برای موادّ خام، حمل و نقل، تولید، کارهای فنی و همچنین استخدام کارکنان و استقرار و تخصیص منابع می گیریم موفقیت برخی صنایع و شکست برخی دیگر را تحت تأثیر قرار می دهد.
بنابراین رفتار مصرف کننده یک فاکتور جامع در رکود و یا جریان افتادن تمامی فعالیت های بازرگانی در جامعه ای که گرایش مصرف کننده می باشند. نکته کلیدی موفقیت استراتژی بازاریابی هم از جنبه علمی هم از جنبه محلی از جنبه جهانی درک رفتار مصرف کننده است.
این امر هم برای شرکت های تجاری و هم سازمان های غیر انتفاعی و همینطور سازمانهای دولتی که قوانین مربوط به بازار را تدوین می کنند کاربرد دارد البتّه درک رفتار مصرف کننده و ارزیابی عملکرد مصرف کنندگان در جوامع مختلف با توجّه به تفاوتهای فرهنگی نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
امروزه بسیاری از شرکتها از سازمانها مفاهیم جدید بازاریابی را پذیرفته اند و طبق آن عمل می کنند. آنها متوجه شده اند که تمرکز بر نیازهای مصرف کنندگان از ملزومات اساسی گرایش بازاریابی است. بدین ترتیب مطالعه و کشف نیازهای مصرف کنندگان و تجزیه و تحلیل فرایند رفتار مصرف کننده و الویت بندی عوامل تأثیر گزار بر این فرایند اند از عمده وظایف بازار یابان است.
۲-۲ ادبیات موضوع در خصوص متغییرها
۲-۲-۱ فرایند خرید
اینکه مشتری در هنگام خرید چه مراحلی را پشت سر می گذارد همیشه برای محققان بازاریابی و رفتار مصرف کننده جالب توجه بوده است، چرا که شناخت این مراحل شرکتها را در ارضای مناسب خواسته های مشتریان و ترغیب آنان به خرید یاری می کند.
فرایند خرید مصرف کنندگان ، زنجیره ای از مراحل چند گانه متصل به هم است که شامل جمع آوری اطلاعات، ارزیابی گزبنه ها، خرید و ارزیابی پس از خرید می باشد. از آنجا که خرید آنلاین یک عمل نسبتاً جدید است، این نوع خرید برای مصرف کنندگان نسبت به خرید سنتی با خطر بیشتری درک شده است. بنابراین یک مصرف کننده خرید الکترونیکی تا حد زیادی متکی به کیفیت تجربه ای است که تنها از طریق خرید قبلی (تجربه خرید) حاصل می شود.(دنیس[۱۳]،۱۲۴:۲۰۰۷)

۲-۲-۲ فرایند خرید سنتی

مرحله اول: تشخیص نیاز[۱۴] ، فرایند خرید هنگامی آغاز می گردد که فرد وجود نیاز یا مشکلی را تشخیص می دهد. عوامل به وجود آورنده نیاز ممکن است داخلی باشند مانند گرسنگی و یا خارجی باشند مانند دیدن اتومبیلی که دوست شما به تازگی خریده است .
مرحله دوم: جستجوی اطلاعات[۱۵] ، فردی که نیازی در او بیدار شده است به دنبال اطلاعاتی برای چگونگی برطرف کردن نیاز خود بر می گردد.
مرحله سوم: ارزیابی گزینه ها[۱۶] ، مشتری با توجه به اطلاعاتی که جمع آوری کرده است راه های گوناگونی برای
ارضای نیاز خود را بر اساس معیارهای مختلف ارزیابی می نماید.
مرحله چهارم: تصمیم به خرید[۱۷] ، مشتری بعد از ارزیابی اطلاعات یکی از گزینه ها را انتخاب می نماید.
مرحله پنجم:رفتار بعد از خرید ، مشتری ممکن است از خرید راضی یا ناراضی باشد و به تبع آن مجموعه رفتارهایی را از خود بروز می دهد. (حسینی،۱۴۷:۱۳۸۵)
فرایند خرید مدت زمانی پیش از خرید واقعی شروع می شود و تا مدت زمانی پس از خرید به طول می انجامد. البته باید توجه داشت که در مورد خریدهای روزمره، مصرف کنندگان همه این مراحل را طی نمی کنند و گاهی پس از گذراندن یک مرحله به عقب برمی گردند و مرحله پیشین را می گذرانند. به هر صورت از مدل ارائه شده در شکل۲-۱ برای توصیف خرید سنتی استفاده می شود.
رفتار پس از خرید
تصمیم به خرید
ارزیابی انتخاب
تشخیص نیاز
جستجو

شکل ۲-۱ فرایند خرید سنتی(حسینی،۱۴۷:۱۳۸۵)

۲-۲-۳ رفتار مصرف کننده

تصور عمومی بر این است که رفتار مصرف کننده، چگونگی خرید کالاها و خدمات توسط افراد می باشد، اما در واقع رفتار مصرف کننده چیزی بیشتر از خرید کالاها و خدمات توسط افراد است. رفتار مصرف کننده را به طور کلی چنین تعریف می نمایند:
تصمیم نهایی مصرف کننده با توجه به اکتساب، مصرف و خلاص شدن از کالاها،خدمات،زمان و نظرات بخشهای مختلف تصمیم گیری در یک دوره زمانی می باشد (هویر[۱۸]،۲۰۰۱ ،۱۴)
این تعریف از رفتار مصرف کننده از عناصر مهمی تشکیل شده است که درشکل زیر می توان آنها را مشاهده نمود. در ادامه این عناصر به تفصیل مورد بررسی قرار می گیرند.
چطور
چرا
چگونه
کجا
چقدر
چه مدت
چند بار
در مورد مصرف
پذیرش
استفاده کردن
خلاص شدن
پیشنهاد
کالاها

روح آدمی خواهد شد.
انسان ها بیش تر دچار افراط در «حبّ ذات» می شوند. اگر انسان به سبب غلیان و فوران حبّ ذات در مواجهه با گناه، پا روی خود نگذارد، چنین شخصی از نظر معنوی بیمار تلقی می گردد. انسانی که بیش از حدّ به حبّ ذات، گرفتار است، اعمال کوچک خود را بزرگ و ارزشمند تلقی می کند و خود را از خوبان درگاه الاهی به شمار می آورد؛ اعمال ناچیز خود را مستوجب انواع پاداش های دنیوی و اخروی می داند؛ نسبت به دیگران بدبین و نسبت به خود خوش بین است؛ و خود را طلبکار حضرت حق تعالی می داند.

۲٫۱٫۵٫۳٫ حبّ دنیا

انسان به محیط اطراف خود، دو نوع نگرش می تواند داشته باشد: می تواند دنیا را سرایی گذرا و ناپایدار و مقدمۀ حیات جاویدان بداند؛ و یا آن را سرایی ابدی تلقی کند و در عالم غفلت و خوش گذرانی غوطه ور شود.
حضرت علی ۷ در این باره چنین می فرماید:
دنیا سرای گذشتن است نه خانه ماندن؛ و مردم در آن دو دسته اند: دسته ای در آن خود را می فروشند و در نتیجه خود را هلاک می سازند؛ و گروهی خود را می خرند و خویشتن را از عذاب می رهانند. [۴۵]
دنیا نیز دو چهره دارد: چهره ای بسیار زیبا و پسندیده[۴۶] که مخصوص اهل توحید و کسانی است که نفس و اخلاق خویش را تهذیب و پاکیزه کرده اند؛ و سیمای دیگری دارد که بسیار زشت و ناپسند است و دنیای افرادی است که به بیماری دنیازدگی دچار شده اند. گروه دوم به دنیا و ابزار دنیایی شدیداً وابسته اند و دل کندن از آن برایشان بسیار سخت است؛ از این رو دنیا برای این گروه به هدف تبدیل شده است، نه آن که وسیله ای باشد برای رسیدن به آخرت.
نکوهش دنیا در متون دینی، به این دلیل است که روی آوردن به دنیا برای ارضای خواهش های درونی، غالباً با غفلت و فریب همراه است. غفلت از موانع مهم تهذیب نفس به شمار می آید و حالتی است که بر نیروهای توجه و شناخت آدمی عارض می شود و او را از توجه به امور دیگر بازمی دارد.
برخی از انسان ها، روح های ضعیفی دارند که بسیار در معرض غفلت قرار می گیرند؛ اما گروه دیگر، دارای روح های قدسی نیرومندی هستند که به سبب سعۀ وجودی و حیطۀ اقتدارشان، از توجه به عالم بالا بازنمی مانند، حتی اگر به امور دنیوی همچون معاش و دیگر امور مادی التفات کنند. چنین افرادی همواره در مسیر تزکیه و تهذیب نفس قرار دارند.

۲٫۱٫۵٫۴٫ ظلم و ستم

رکن اساسی برای سالک در مسیر تهذیب نفس و اخلاق این است که به هیچ موجود زنده ای ستم روا ندارد. زیرا ظلم آثار ویرانگر بسیار زیادی دارد که جبران آن ها بسیار مشکل خواهد بود؛ از جملۀ این آثار می توان به مواردی همچون سلب نعمت ها و جلب نقمت های الاهی اشاره کرد که برای همیشه سالک را زمین گیر خواهد کرد. [۴۷]

۲٫۱٫۵٫۵٫ خشم و غضب

یکی از موانع تهذیب اخلاق، خشم و غضب است که هنگام بروز، انسان را از حالت اعتدال خارج می کند و بر عقل و اندیشۀ انسان اثر می گذارد؛ در نتیجه احتمال بروز هرگونه کاری که از عقل و منطق به دور باشد، وجود خواهد داشت.
حضرت علی۷ در این زمینه می فرماید: «از غضب و خشم بپرهیز که آن آتشی سوزاننده است».[۴۸]

۲٫۱٫۵٫۶٫ موانع دیگر

عوامل دیگری همچون آمال و آرزوهای دراز، پرخوری، زیادخوابی، بی هدفی در زندگی و مواردی از این دست، می توانند موانعی جدّی برای تهذیب اخلاق به شمار آیند.

۲٫۱٫۶٫ نتایج و آثار تهذیب نفس

۲٫۱٫۶٫۱٫ آرامش روحی و روانی

یکی از پیامدهای تهذیب نفس، آرامش روح و روان سالک است و مادامی که به گناه آلوده نشده باشد، همواره با وی قرین است.

۲٫۱٫۶٫۲٫ حال خوش

حال خوش، حالتی نفسانی است که سالک پس از تکرار اعمال نیکو در قلب خود احساس می کند. ماندگاری حال خوش معنوی به مقدار تأثیر اعمال نیکو در تصفیه و تهذیب قلب انسان، بستگی دارد.

۲٫۱٫۶٫۳٫ یقین

سالک پس از تزکیه و تهذیب نفس و مداومت در پاکیزه بودن به صفای قلب دست می یابد و قلب او پس از استقامت و استواری، به نور یقین روشن می شود.

۲٫۱٫۶٫۴٫ قرب و خشنودی خدا

انسان سالک در مسیر دشوار تهذیب و پاکسازی نفس، اندک اندک سنخیّتی الاهی پیدا می کند و از جنس مقرّبان و خاصّان درگاه حضرت حق تعالی می شود؛ در این صورت به کمال نهایی که قرب و نزدیکی پروردگار است، می رسد و پس از مقرّب شدن به مقام رضا و خشنودی حق تعالی نائل می شود. [۴۹]

۲٫۲٫ معرفی کتاب وظایف قلوب «الهدایه الی فرائض القلوب»

«وظایف قلوب» کتابی است با مضامین عرفانی – اخلاقی، اثر بحیّه بن یوسف بن پقوده اندلسی. نویسنده، در فضای تحت حاکمیّت اسلام زندگی می­کرد، بنابراین آن را به زبان عربی به نوشته است. نویسنده تأکید دارد که به دلیل کم­توجّهی پیشینیان نسبت به وظایف معنوی، او کتابی اخلاقی ـ عرفانی نوشته که به وظایف قلبی توجه دارد؛[۵۰] اما در ساختار کتاب، مسائل و موضوعات متنوع دیگری از جمله عرفان یهودی ـ اسلامی، و اخلاق یهودی ـ اسلامی، و کلام و شریعت یهودی نیز گنجانده شده است. هر یک از این مباحث نیز با صبغه ای فلسفی همراه است.
با این حال، محتوای عمدۀ «وظایف قلوب» حاوی تهذیب اخلاق و سیر و سلوک است با مشربی عرفانی؛ عناوین موضوعات و سرفصل های آن، به «اخلاق بندگی» و «اخلاق فردی» سالک توجّه بیش تری دارد تا اخلاق اجتماعی و اخلاق در خانواده.
از میان معدود موضوعاتی که توجه و التفات کتاب را به اخلاق اجتماعی نشان می دهد، می توان به «توکّل»[۵۱] اشاره کرد.

۲٫۲٫۱٫ تاریخ نگارش وظایف قلوب

تاریخ دقیق نگارش کتاب وظایف قلوب روشن نیست؛ تنها می­توان گفت که ابن پقوده آن را احتمالاً در قرن ۱۲ میلادی در اندلس (اسپانیای امروزی) نوشته است.

۲٫۲٫۲٫ هدف کتاب وظایف قلوب

ابن پقوده در میان هدف نگارش کتاب در مقدمه آن چنین ذکر می­ کند:
دانش دین و شریعت دو قسم است:
یک: علم به فرائض جوارح (واجبات جوارحی و ظاهری)؛ و
دو: علم به فرائض قلوب (واجبات جوانحی و باطنی).
واجبات جوارحی، فرائضی هستند که یک مکلف با جوارح و اعضای بدن خود انجام می دهد؛ اعمالی همچون نماز و روزه و خواندن کتاب الاهی و نظایر آن ها اما واجبات قلبی یا باطنی، اموری است همچون اعتقاد به این که برای جهان، خالق و آفریننده ای است که جهان را از هیچ آفریده است؛ داشتن اخلاص در توحید و این که تمام هستی را فقط یک خدا آفریده است؛ التزام به طاعت قلبی از خدا؛ توکّل به خدا در همۀ امور؛ تواضع و خشوع در برابر خدا و مواردی از این دست که همگی از وظایف قلبی و باطنی یک مکلف است.
ابن پقوده می­افزاید: «اما با وجود این پس از پژوهش و مطالعه کتاب های پیشینیان، دریافتم که علمای پیشین، آثار بسیاری دربارۀ تکالیف شرعی و ظاهری نگاشته اند که اهداف سه گانه را دنبال کرده ­اند:
۱- گروهی از نویسندگان نظیر ابن جناح صرفاً به شرح کتاب خدا و کتب انبیا پرداخته اند؛
۲- گروهی از آنان دربارۀ سرچشمه­های شریعت، کتاب نگاشته اند؛
۳- برخی دیگر به جنبه های گوناگون معانی شریعت پرداخته و با شیوه استدلال و برهان، مدعای خود را اثبات و دلایل مخالفان را رد کرده اند که نمونۀ شاخص آن، کتاب «الامانات و الاعتقادات» و «اصول الدین» است.
با این همه، کتابی نیافتم که ویژه علم باطن و در بر دارندۀ واجبات قلبی برای یک یهودی مؤمن باشد.
از این رو با خود گفتم که چون پیشینیان به نگارش کتابی دربارۀ واجبات قلبی اقدام نکرده ­اند، حتماً ضرورت نداشته است. اما با پژوهش و بررسی در منابع مکتوب معقول و منقول در آثار پیشینیان، دریافتم که هرگاه یکی از واجبات قلبی دچار خلل شود، آن فساد به واجبات جوارحی نیز سرایت کرده، عمل جوارحی و ظاهری را باطل خواهد کرد.
زیرا انسان از دو جزء شکل گرفته است:
یک) نفس؛ دو) جسد.
هر دو از نعمت های الاهی است و اشاره کردیم که یکی ظاهر و دیگری باطن است.
از طرفی بر ما واجب است که خدا را هم در ظاهر و هم در باطن، اطاعت کنیم. عبادت و طاعت ظاهری مربوط به فرائض جوارح (واجبات جوارحی) می­ شود؛ مانند نماز، روزه، صدقه، یادگرفتن، یاد دادن و عمل کردن به کتاب خدا و مواردی از این دست که هر کدام به یکی از حواس ظاهری انسان مربوط می­ شود.
اما اطاعت باطنی همان واجبات قلبی است؛ نظیر توحید و یگانه دانستن قلبی خدا، ایمان به کتاب خدا، لزوم اطاعت از حضرت حق، خداترسی، محبت و دوست داشتن خدا، تواضع در برابر او، حیا و شرم داشتن از معصیت در برابر خدا، توکّل بر او و تسلیم بودن در برابر اوامر الاهی، زهد پیشه کردن، اخلاص در عمل، و مواردی از این دست.
عبادت خدا کامل نمی­ شود مگر به انجام واجبات ظاهری و باطنی، در این صورت است که اطاعت از خدا تام، کامل و فراگیر بوده، ظاهر و باطن مکلفان را شامل می­ شود.»
در پایان ابن پقوده به این نتیجه می­رسد که واجبات قلبی ای را که پیشینیان مهمل[۵۲] گذاشته­اند، در کتابی به نام «الهدایه الی فرائض القلوب» به آیندگان ارائه کند.

۲٫۲٫۳٫ تمایز کتاب وظایف قلوب از سایر کتب اخلاقی

ویژگی منحصر به فرد کتاب وظایف قلوب، نسبت به سایر کتب اخلاقی در سنت یهودی، آمیختگی آن با سنت اخلاق اسلامی است. [۵۳]

۱-افرادی که اختلالات عصبی و روان نژندی دارند.
۲- دیگر افرادی که اختلالات شدید روانی دارند و آنها افراد روان پریش هستند .
هسته اصلی حالات روان نژندی یا نوروتیک ،اضطراب است . اضطراب مرحله اول نوروز به شمار می آید و نوروزها کوششی هستند برای تسکین اضطراب های که بر اثر تعارض بوجود می آیند(خدا رحیمی ،۱۳۸۴).
یونگ افراد انسانی را به دو دسته برون گرا و درون گرا تقسیم می نمایند. درون گرا و برون گرا ،اگر کامل باشد دو قطب مخالف خواهد بود و ما را در برابر دو شخصیت نابهنجار قرار می دهند که مبتلا به اسکیزوفرنی و دیگر مبتلا به هیسری است ، اکثریت افراد بین این دو قطب نهائی جای دارند. یونگ این دو گروه را نیز تقسیم بندی کرد و ۸ گروه جدید را مطرح ساخت . احساسی درون گرا احساسی برون گرا ؛اندیشه ای درون گرا ،اندیشه ای برون گرا ؛بینشی درون گرا ،بینشی برون گرا و عاطفی درون گرا ،عاطفی برون گرا .
از این گروه ها برون گرائی اندیشه ای ایداه آل و دارای سلامت فکر است که بیشتر به امور خارجی و واقعی که قابل احساس و ادراک هستند توجه دارد .ولی این امر مانع از این نیست که در مشهودات حسی خود به انتزاع بپردازند و از امور جزئی ،خود را به اصول کلی برساند و قادر به اکتشاف و اختراع شوند . به طور خلاصه می توان گفت که معیار سلامت روان در مکتب یونگ ضمیمه کردن اندیشه و تفکر به صفات درونگرایانه است (حسینی ،۱۳۸۰).
۲-۳-۴-۲- بهداشت روانی از دیدگاه رفتارگریان
رفتارگرایان به زمینه یادگیری اختلالات رفتاری توجه کرده و رفتار را معلول شرایط نامناسب و باز دهی آن می دانند .
از جمله نظریه پردازان رفتاری اسکینر[۷۲] و پاولف[۷۳] می باشند . پاولف معتقد است که اکثر رفتارهای انسان یاد گرفته شده اند. انسانها اصولا نه خوب هستند و نه بد . بلکه زندگی را با لوح سفید ننوشته ای آغاز می کنند .انسانها در صورت موجوداتی واکنشی هستند و به محرکهای محیطی پاسخ می دهند . رفتار و الگوهای رفتاری از طریق تعامل با محیط یاد گرفته می شوند. بعضی از رفتارها به وسیله وراثت یا ارتباط متقابل محیط و وراثت تعیین می گرند(آرین ،۱۳۷۲ به نقل از امیدی ۱۳۸۵).
در نظریه اسکینر ،سلامت روانی و انسان سالم معادل با رفتار منطبق با قوانین و ضوابط جامعه است ،چنین انسان هائی وقتی با مشکلاتی روبرو می شوند ،از طریق شیوه های اصلاح رفتار برای بهبود و به هنجار کردن رفتار خود و اطرافیان به طور متناوب استفاده می جویند ،تا وقتی که به هنجار مورد پذیرش اجتماع برسد . و در این میان فرد سالم کسی است که بتواند با هر روشی بیشتر از اصول علمی استفاده کند و به نتایج سودمندانه تری برسد و مفاهیم ذهنی مثل امیال ،هدفمندی ،غایت نگری و امثال آن را کنار بگذارد(خدارحیمی ،۱۳۸۴).
تعریف سلامت روان از نظر پائولف این است که رفتار عادی ،رفتاری است متعادل که به خوبی می تواند در مفابل استرس ها مقاومت نماید(حسینی ،۱۳۸۰).
۲-۳-۴-۳- بهداشت روانی از دیدگاه شناخت گرایان
آلبرت الیس[۷۴] معتقد است ،هر فردی زمانی که با حادثه ای ناگوار مواجه می شود ممکن است دو برداشت متغاوت از حادثه داشته باشد . یکی برداشت منطقی و عقلانی که او را به نتیجه گیری منطقی می رساند و شخصیت سالم خواهد داشت و در این حالت کار آمد ،خوشحال و تواناست و دیگری تصور غیر منطقی و غیر عقلانی است که به نتیجه گیری نادرست می رسد و شخصیت ناسالمی خواهد داشت . الیس معتقد است که فرد موجودی فعل پذیر نیست ،بلکه فعال است و قدرت انتخاب و قبول مسئولیت دارد . فرد باید از تفکر انحرافی ،رفتار و عواطف نامناسب دست بردارد و سرانجام سلامت روان خود را باز یابد (خدا رحیمی ،۱۳۸۴).
آلبرت آلیس مبدع نظریه روان درمانی عقلانی /عاطفی است . به طور خلاصه می توان گفت که بر اساس این دیدگاه :”منطق و استدلال تا حد امکان به کار بسته می شود و الیس معتقد است که ناراحتی ها و اضطراب های هر فرد زائیده افکار غیر عقلانی اوست . در نتیجه او برای درمان اختلالات رفتاری پیشنهاد کرد که باید از آموزش ،استدلال ،منطق ، هدایت صریح و مستقیم ،حداکثر استفاده را به عمل آورد ،تا بتوان افکار منطقی تر و عقلانی تر را جایگزین افکار غیر عقلانی کرد “(شفیع آبادی و نصر آبادی ،۱۳۸۶).
الیس برداشت های غیر منطقی و غیر واقع بینانه را عامل اختلالات عاطفی می داند . به نظر وی آنچه که باعث اشکال می شود تنها شرایط نیست بلکه اشکال از تعبیر و تفسیری است که از موقعیت ها و شرایط می شود.طبق نظریه آلیس ناراحتی های فکری مستقیما از مشکلات زندگی یا احساسات ضمیر ناخود آگاه ناشی نمی شود ،بلکه در درجه اول از نگرش و تصورات غلط و نامعقول خود آگاه یا ناخود آگاه نسبت به اینگونه امور پدید می آیند.
۲-۳-۴-۴- بهداشت روانی از دیدگاه گشتالتیون
به نظر گشتالتیون از جمله کرت لوین[۷۵] سلامت و کمال روان شناختی موجب افتراق و تمایز یافتگی بیشتر شخص و محیط روان شناختی او می شود و استحکام و استواری مرزهای سیستم روانی فرد را افزایش می دهد؛و نوعی ارتباط سلسله مراتبی و انتخابی پیچیده در بین سیستم روانی فرد به وجود می آورد . بنابراین فرد سالم از نقطه نظر روان شناختی خود ،به نظر لوین کسی است که ،بین خودش و محیط روان شناختی خود تمایز و افتراق قایل شود ، مرزها و بخشهای مختلف شخصیت و روان شخص سالم ،با استحکام و استواری هر چه بیشتر کنار همدیگر قرار گرفته اند(خدارحیمی ؛۱۳۸۴).
۲-۳-۴-۵- بهداشت روانی از دیدگاه انسان گرایان
انسان گراها انسان را موجود خود آگاه و آزاده

می دانند ،در این نظریه سه موضوع عمده مطرح است :
الف )انسان موجودی منطقی است .
ب)انسان موجودی خودآگاه است .
ج)انسان موجودی کمال گراست .
وقتی فرد مفهوم مناسبی از خود نداشته باشد بصورت دفاعی عمل می کند و به دلیل تراشی می پردازد . کومب[۷۶] به دیدگاه تونلی اشاره می کند و می گوید :فردی که فاقد اطمینان شخصی باشد مانند کسی است که در بازی بسکتبال صورت خود را با پارچه ای بسته است و همه چیز را تهدیدی برای خود می داند.
نتیجه کارکرد شیوه های والدین برای پرورش کودک ،رشد شخصیت است . شیوه های سالم والدین موجب می شود که کودک از خود و دیگران تصویر مثبتی داشته باشد (من خوب هستم ،تو خوب هستی ). نگرش همه کودکان در ابتدای زندگیشان بر اساس اعتماد است . مهمترین مهارت والدین این است تا به کودک کمک کنند تا این جایگاه را همچنان حفظ نمایند(دادگر ،۱۳۸۲).
اگر والدین خودیابی یا ابراز وجود را در کودکان تشویق نمایند،پیامدهای ضبط شده در طول دوران نوزادی شامل تجربه های عاطفی و هیجانی مثبت خواهد بود. آن وقت این نوارها در دوران نوجوانی دوباره پخش می شوند ،بدون اینکه به استقلال و خود مختاری فرد آسیبی برسانند. در طول این مدت “من والدینی ” فرد نیز رشد می یابد . والدین سالم بر اساس “من والدینی ” تربیت کننده خود عمل می کنند . خود انگیختگی مناسب ،استقلال و خود مختاری را در کودکان خود تشویق می کنند و بنابراین راه را برای رشد حالت “من والدینی ” تربیت کننده در فرزندانشان باز می کنند . رشد شخصیت هنجار از طریق ایفای نقش”من خوب هستم ، تو خوب هستی ” ،طرح بازی آزاد و قابلیت نفوذ کافی در میان حالتهای من ،مشخص می شود . بنابراین “خود ” می تواند از کدام در زمان مناسب استفاده کند (شولتس[۷۷] ،۱۹۷۷).
علائم و نشانه های رفتار نابهنجار از دیدگاه انسانگرایان عبارتند از :فقدان بصیرت و فقدان کمال و پیشرفت شخص .
فقدان بصیرت به سه دلیل مشکل آفرین است ،اول اینکه این حالت فرد را از استدلال محروم می کند و همواره فکر خود را مشغول به جنبه های منفی شخصیت خویش می سازد. دوم اینکه ارزیابی خود را از خویشتن مختل می سازد و باعث ارزیابی غیر واقع بینانه از خویشتن می گردد؛و سوم اینکه کفایت شخصی و توانائی خود را برای خود شکوفائی تقلیل می دهد. هر چه از ابزار و بروز خصوصیات فطری و استعدادهای بالقوه انسان جلوگیری کند باعث اشکال رفتاری می شود . انسان می خواهد نیازهای خود را برآورده سازد وبه خودشکوفائی و کمال برسد ،وقتی نیازهای پائین تر ارضاء نشود ،فرد دچار محرو میت می گردد در این صورت تلاش می کند تا نیازهای اولیه خود را ارضاء نماید ،در این صورت اگر شرایط مناسب نباشد فرد زیر فشار قرارگرفته و باعث اختلال رفتار می شود(دادگر،۱۳۸۲).
۲-۳-۵-اجزاء ارتقاء سلامت روان
با توجه به منابع و فعالیت های انجام شده ،می توان هشت جزء سلامت روان زیر را برای ارتقاء سلامت روان ارائه نمود(لازاروس،۱۹۷۵).و آنها را به عنوان اجزائی برای رشد افراد معرفی کرد:

• • کنارآمدن[۷۸]
  • مدیریت تنش و استرس[۷۹]
  • خودپنداره و هویت [۸۰]
  • عزت نفس[۸۱]
  • رشد خود[۸۲]
  • استقلال[۸۳]
  • تغییر[۸۴]
  • حمایت اجتماعی و تحریک[۸۵]

۲-۳-۵-۱-کنار آمدن
ایده کنارآمدن و مهارت های کنارآمدن از مفهوم سازگاری نظریه تکامل داروین[۸۶](۱۸۵۹)گرفته شده است که بشر به عنوان یک گونه همیشه در حال سازگاری با محیط است .
کنارآمدن به تلاش هایی گفته می شود که برای غلبه بر شرایط آسیب زا ،تهدید کننده یا پرکشمکش صورت می گیرد.لازاروس[۸۷](۱۹۷۵)دو نوع کنارآمدن را تعریف می کند:رفتارهای کنشی مستقیم مثل جنگ یا فرار و شیوه های تسکین دهنده مثل افکار و اعمالی که تاثیرات تهدید یا فشار را کم می کند .شکل های کنش مستقیم را به مثابه آماده شدن در مقابل آسیب ،پرخاشگری ،اجتناب،بی عملی یا بی تفاوتی ،معرفی می کند.و بر روی نظریه های فروید و روان پویایی ،مکانیسم های مختلف دفاعی مثل همانندسازی ،جابجایی و سرکوب ،انکار،واکنش سازی ،برون فکنی ،توجیه عقلی ،به عنوان اشکال تسکین دهنده سازگاری تاکید می کند.به طور معمول کنارآمدن به تحمل کردن چیزی یا شرایط و فشار ناخواسته ای گفته می شود.به این معنا ،مکانیسم ها و مهارت های کنارآمدن اغلب درباره خودتنظیمی[۸۸]و کنترل تکانه[۸۹]است ،تا درباره چالش با منبع فشار و شرایط یا توانایی ما برای پاسخگویی به آنها.این دورنمای کارمرد گرایی از سازگاری و تطابق ،در روانشناسی انعکاس یافته و حتی مورد تسویق قرارگرفته است(لازاروس،۱۹۷۵).
۲-۳-۵-۲-مدیریت تنش و استرس
مدیریت استرس و مفهوم استرس یه خودی خود از تعامل حیاتی ارگانیسم ،همراه با پاسخ های بیوشیمیایی معین نسبت به هرگونه بهم خوردگی این تعادل حیاتی خبر می دهند.بدن انسان نسبت به استرس یا بهتر بگوئیم ،تنش دچار دگرگونی های هرمونی و عصبی شدید می شود ،وهمراه با آزاد کردن هورمون آدرنالین و تغییرات احساسی ،برانگیختگی هیجانی ایجاد می گردد.چهار دسته واکنش نسبت به تنش وجود دارد:واکنش جسمانی(بی قراری)،واکنش روانی(فقدان اعتماد به نفس)،واکنش هیجانی (اضطراب) و واکنش رفتاری (افزایش یا کاهش خواب)(پاتل[۹۰]،۲۰۰۰).
سلیه[۹۱]اولین پیشتاز تحقیقات آزمایشگاهی در مورد استرس است .او سه مرحله پاسخ به استرس (سندرم سازگاری عمومی)را به صورت یک قاعده ارائه می دهد:۱-واکنش هشدار،اولین مرحله از مقاومت پایین۲-مقاومت،مرحله حداکثرسازگاری و برگشت به تعادل۳-افسردگی یافروپاشی مکانیسم انطباق (تودور،۲۰۰۰،به نقل از نیری،۱۳۸۵).
انتو نوفسکی[۹۲](۱۹۷۹)از دیدگاه سلامت زا بین تنش (به جای استرس)به عنوان پاسخ ،و عوامل استرس زا تفاوت قائل می شود.او عوامل استرس زا را به عنوان نیازی که توسط محیط داخلی یا خارجی ارگانیسم ایجاد شده ،و موجب به هم خوردن تعادل حیاتی می شودتلقی می کند.بازگشت به حالت تعادل به صورت غیرارادی و تقریبا دور از دسترس است.او استرس را به عنوان فشاری که هنگام از بین نرفتن تنش باقی می ماند،تعریف می کند(نیومن[۹۳] و همکاران،۱۹۸۹)
مدیریت استرس یا مدیریت تنش انتونوفسکی هفت مرحله دارد .سازگاری معمول با زندگی ،آگاهی از آسیب پذیری نسبت به عوامل ایترس زا،شناخت آنها ،آگاهی از تنش و پیامدهای منفی ،خنثی و یا حتی مفید آنها ،مدیریت تنش ،و مدیریت استرس.این مراحل به طور خلاصه در زیر آمده است .
سازگاری معمول با زندگی در سطح مفهومی نیومن و همکاران (۱۹۸۹)سلامت روان را ،ظرفیت کنار آمدن با استرس های ناخواسته یا موقعیت های فوق العاده پراسترس ،و به عنوان تعادل بین فرد و محیط تعریف می کنند.بنابراین سلامت و استرس هردو کیفیت های کنشی لازم و فعال برای کنارآمدن مناسب با زندگی است(نیومن و همکاران،۱۹۸۹).
۱-آگاهی از آسیب پذیری نسبت به عوامل استرس .این آگاهی با توجه به سن،مرحله زندگی ،عوامل بیولوژیکی ،سیک زندگی ،و باورها فرق می کند(پاتل،۲۰۰۰).
۲-شناخت منابع استرس:خانگی ،شغلی،اجتماعی،سیاسی و یا اقتصادی.
۳-آگاهی از تنش و پیامدهای منفی ،خنثی یا حتی مفیدآن .واژه “استرس مفید[۹۴]“توسیف کننده واکنش های موافق یا مفید نسبت به استرس است ،که فشار مثبت یا استرس بهینه هم گفته می شود،و نشان دهنده نیاز بشر به تحریک حسی است .با وجود این شوچ[۹۵](۱۹۸۹)به این مقوله به عنوان “یک وضعیت نامتمایز بدون هیچگونه مفهومی” انتقاد می کند و ترجیح می دهد که استرس را یک رابطه جدلی بین رشد ،سلامت ،عملکرد ،شخصیت و بیماری در نظر بگیردوآن را به کار ببرد.
۴-مدیریت تنش:این موضوعی است که در اکثر متون ،به عنوان روش های مطرح استرس عنوان می شود. مانند تمرین های تنفسی،آرمیدگی جسمانی ،رشد کهارت های ترتباطی ،تغذیه ،شیوه زندگی سالم ،آمادگی جسمانی و غیره (پاتل،۲۰۰۰).

امــــــیر عـــــدو بند کشور گشــــــــای جوابش بگفت از سـر علــم و رای
شنیدم کـه شخصی در آن انجمن بگفتا چنـین نیست یا باالــحسن
نرنجید از اوحیـــــــدر نـــــامجوی بگفت ار توانی از ایــن بـــه بگوی
بگفت آن چه دانست و بایسته گفت بــه گل چشمه خــور نشاید نهفت
پسنــــــدید از او شــاه مــردان جــــواب که من بر خطـــــــــا بودم او بر صــــــواب
به از مـا ســـــخن گوی دانا یکـــــی است که بالاتر از عــــــلم او عــــــــلم نیـــست
گر امروز بــــودی خـــــــداوند جـــــاه نکـــــــردی خود از کبــــر دروی نـــگاه»
از نشانه های سعه صدر، آن است که انسان تحمل شنیدن سخنان مخالفان را داشته باشد و هرگز عقل خود را کامل تصور نکند و سخنان درست و منطقی را حتی از مخالفان خویش پذیرا باشد و البته سعه صدر در مقام تعلیم و تربیت، کار بسیار دشواری است که به راستی ریاضت می طلبد و تا کسی خود در جایگاه معلمی قرار نگیرد، چنین مسئولیتی را درک نمی کند.» (جابانی، ۱۳۶۳: ۷۵ )
کاووس حسن لی، در کتاب پیام اهل دل، اندیشه های اجتماعی و اخلاقی سعدی می نویسد«واژه شکیبایی یا همان «صبر»، جایگاه ویژه ای در بین ما ایرانیان دارد به طوری که: «درآموزه های قرآنی و دینی ما قرین حق و زیبایی است و در ادبیات مان با تعابیری چون«کیمیای بی مانند» و«کیمیای بزرگی ها» از آن یاد شده است و به قول سعدی در گلستان «هرکه را صبر نیست، حکمت نیست» (حسن لی،۱۳۷۸: ۹۲)
امرسون نویسنده و متفکر معروف آمریکائی در قرن نوزدهم می گوید سعدی زبان همه ملل و اقوام عالم سخن می گوید و گفته های او مانند هومر و شکسپیر و سروانتس و مونتنی همیشه تازگی دارد. امرسون کتاب گلستان را یکی از اناجیل و کتب مقدسه دیانتی جهان می داند و معتقد است که دستورهای اخلاقی آن قوانین عمومی و بین المللی است . . . گلستان در طی قرون متمادی کتاب درسی و قرائتی کلیه مدارس اسلامی بوده و وقتی انگلیسها به هندوستان دست یافتند مأمورین آن ها بهترین طریقی که برای دست یابی به روحیات غامض و کیفیت افکار و بینش هندیان مسلمان پیدا کردند، همانا مطالعه در مندرجات گلستان بود… اما بوستان در نظر بنجامین فرانکلین مقامی بسیار شامخ و والا داشته است؛ بطوریکه وقتی جمله ای از آن را در جزو موعظه های جرومی تیلار روحانی و واعظ مشهور انگلیسی قرائت کرد، درباره آن گفت این جمله باید قاعدتاً یکی از جمله های مفقود شده اشعار تورات باشد. داستانی که سعدی درباره صبر و قناعت آورده است چنان در افکار مردم قرن هیجدهم مؤثر واقع شده بود که آن را بی گمان از آیات و تأویلات آسمانی می پنداشتند و به زحمت باور می کردند که این افکار حکیمانه زاده اندیشه دانشمند ایرانی و از فارسی به لاتین ترجمه شده است» (دشتی، ۱۳۸۱: ۱۸۰)
انواع صبر را از نظر حوزه ی کارکرد معنایی و دلالت بر مفهوم در آثار سعدی به شکل زیر می توان دسته بندی کرد:
۵-۱-۱٫نتیجه شیرین صبر
سعدی بر این باور است که گرچه صبر تلخ و دشوار است؛ امّا نتایج شیرین به بار می آورد. رسیدن به کعبه مقصود مستلزم تحمل مصایب و تحمل سختی های فراوانی می باشد که ممکن است در طی طریق با آن مواجه شویم. اگر در طی این راه ناشکیبایی پیشه کنیم ممکن است به بلاهای تازه ای دچار گردیم و دردی بر دردها افزوده گردد و بسیار از مقصد دور شویم. توّکُل و صبر بر سختی ها و ناملایمات انسان را در راه رسیدن به مقصود و مقصد یاری می کند. کسی که به امید رسیدن به آسانی و گشایش سختی ها را تحمل می کند به نتایج شیرین صبر کردن واصل می گردد:
منشــین ترش از گردش ایام که صبر              تلخ است و لیکن بـــــــر ِ شیرین دارد
(سعدی، ۱۳۷۴: ۱۲۱)
سعدی می گوید برای رسیدن به میوه شیرین صبر نباید شتاب و بی قراری کرد. بلکه باید این راه را با آرامش و تأنی به سر برد. انگوری که تازه به بار می نشیند، میوه آن ترش مزه است امّا چون ایّامی چند بر او بگذرد شیرین و خوش مزه می شود و این همه از نتایج صبر است:
انگور نـــــو آورده ترش طعــم بــود           روزی دو سه صبر کن که شیریـن گردد
(همان:۱۳۹)
او معتقد است،کسی که نتایج شیرین و شکّرین صبر را چشید و به نتایج خوب آن واقف گشت دیگر از ناملایمات زندگی و پستی و بلندی های آن ناله و شکوه سر نخواهد داد و به امید گشایش و رهایی همه این ناهمواری ها را بر خود خواهد پیمود. سعدی در قالب تشبیهات و استعاره هایی نتیجه شیرین صبر کردن را برای خواننده اش ملموس تر نشان می دهد. کسی که تلخی و سختی های جدایی و هجران را کشیده و به وصال روح افزای یار رسیده می داند که صبر بسیار شیرین است و دیگر از چنین وضعیّتی بار دیگر شکایت نخواهد کرد. بیت زیر ضمن اشاره به این موضوع ایهامی نیز در دل خود دارد که اشاره می کند به درخت «صبر» که طعم میوه آن بسیار تلخ است:
من بــعد حکایت نکـنم تلخی هجران کان میوه که از صبر برآمد شـــکری بود
(همان :۵۹۱)
تحــمل چــو زهرت نمــاید نخسـت ولی شهــد گــردد چـــو در طبع رست
به سختی بنـه گفتش، ای خواجه، دل کــس از صــبــر کــردن نــگـردد خجل
(همان :۳۱۲)
۵-۱-۲ . صبر برای استفاده از وقت مناسب
یکی از نکته های اخلاقی که سعدی به ما می آموزد بحث «صبر و توفیق» است. او بر این باور است که «صبر» در نهایت به «موفقیت» منتهی می گردد. یکی از حکایت های سعدی در گلستان، باب اوّل اشاره به این موضوع دارد .در این داستان، سعدی حکایت مردی نیک را بیان می کند که توسط مردم آزاری زورمند و دارای جاه و گاه مورد ستم واقع می گردد. مرد دوراندیش در گرفتن انتقام تعجیل نمی کند و مترصد وقت مناسب می نشیند. سرانجام گردش ایّام به کام او می چرخد و مرد ستمگر از جاه و گاه فرو می افتد. مرد با مناسب دیدن وقت انتقام جفایی را که بر او رفته بود تلافی می کند. بدون آنکه محتاج و ملزم به هزینه ی زیادی گردد. سعدی در این داستان با نشان دادن بهای صبر خواننده را به دوراندیشی و عدم عجله در تصمیم گیری دعوت می کند.
نــاسزایــی را کــه بــیـنی بــخـت یــار       عاقــلان  تــسلیــم  کـــردند  اخــــتیار
چــون نــداری نــاخــن درنــده تــیــز                با ددان آن بــه کــه کــم گیری ســــتیز
هــر کــه بــا پــولاد بــازو پـــنجه کرد           ساعد مسکــین خــود را رنــجــه کـــرد
بــاش تــا دســتـش بــبــنــدد روزگار             پس بــه کـــام دوســتــان مغــزش بر آر»
(همان :۴۶)
مــظلــوم دسـت بسته ی مغلوب را بگوی تا چـــشم برقــضــا کــند و صبـر بر جفا
کاین دســت بسته را بگشایـند عـــاقبت وان گشاده بـــــــاز بــبــنــدنـد بر قـفـا
(همان: ۱۰۳۷)
نــفس ظــالـم مــثــال زنــبـــور است که جـهـانـــش ز دســــت مــی نـــالــد
صـــبر کــن تــا بــیــــوفــتــد روزی که هــمــه پــای بـر ســرش مــالـــنــد
(همان: ۱۰۵۳ )
۵-۱-۳٫ صبر برای حفظ عزّت نفس
رابطه دیگری که در آثار سعدی باید جستجو کرد رابطه بین« صبر »و «عزّت نفس» است. سعدی صبر و غزّت نفس را بهتر از مال و منال دنیوی به حساب می آورد. جالب این است که سعدی می گوید این موضوع را از بزرگان شنیده و البته هم بسیار شنیده است.
کــز بــزرگــان شــنـــیــده ام بــسـیار           صــبـر درویــش بــه کــه بــذل غــنی
(همان: ۷۷ )
گر چه بی طاقــتم چــو مــور ضــعیـف مــی کـشـم نـفـس و مــی کــشـم بـارت
(همان: ۱۰۱ )
سعدی صبر و قناعت در وقت نیاز را نتیجه ی خرد و تعقل می داند. او توانگری را در قناعت و حفظ شاَن وعزّت نفس می داند، چنان که خواهش گری و بردن نیاز بر در تو نگران را ناشی از حقارت نفس بر می شمارد. او گنج قناعت و کِنج صبررا بر خواهش گری و ابراز نیاز این چنین ترجیح می دهد:
اى قنـــاعت ! توانــــــگرم گـــــردان         کـه ورای تـو هــــیچ نعمت نیست
کنج صبـــــر اخـــــــتیار لقمان است        هر که را صبر نیست حکمت نیست
(همان:۹۱)
سعدی معتقد است، صبر بر فقر و فاقه بر دراز کردن دست در پیش اربابان بی مروّت ثروت ومکنّت بهتر است. او می گوید که گنج قناعت و حفظ عزت نفس بسی بهتر و برتر از بردن حاجت و نیاز بر در ثروتمندان است.
در حکایت زیر سعدی داستان مردی را پیش می کشد که حاضر است برای حفظ آبرو و نگهداشت عزّت خود درکنج خاموشی و فراموشی بمیرد ولی دست نیاز به طرف ارباب کرم هم دراز نکند. او درخواست نیاز حتی به نزدیکان را رفتن به دوزخ برابر می داند و ترجیح می دهد بمیرد اما تن به ننگ خواهش نیالاید.
«درویشی را شنیدم که در آتش فاقه می سوخت و رقعه بر خرقه همی دوخت و تسکین خاطر مسکین را همی گفت» :
کسی گفتش: چه نشینی که فلان در این شهر طبعی کریم دارد و کرمی عمیم، میان به خدمت آزادگان بسته و بر در دل ها نشسته. اگر بر صورت حال تو چنان که هست وقوف یابد پاس خاطر عزیزان داشتن منت دارد و غنیمت شمارد. گفت خاموش که در پسی مردن به که حاجت پیش کسی بردن
هم رقعه دوختن به و الزام کنج صبر          کز بهر جامه رقعه بر خواجگان نبشت
حــــقا که با عقوبت دوزخ برابر است                رفتن به پایمـردی همسایه در بهشت

صورت کتاب هایی است که در زمان نزدیک به تهیه کتاب شناسی انتشار یافته باشد. این کتاب شناسی ها به صورت هفتگی، ماهانه، فصلی، یا سالانه منتشر می شود.[۱۱۰]
نمایه. تهران. وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی، دبیرخانه هیأت امناء کتابخانه عمومی کشور. (این مجموعه به صورت ماهانه منتشر می شود).
۲ـ کتاب شناسی از نظر تنظیم:
۱ـ۲ـ الفبایی: (Alphabetical Bibliography):
تنظیم الفبایی ممکن است بر اساس نام کتاب باشد مانند:
کتاب شناسی گزیده توصیفی جامعه شناسی. مرتضی نوربخش. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)، ۱۳۷۹، ۳۲۸ص.
یا بر اساس نام مؤلف تدوین شده باشد. مانند:
کتاب شناسی دستور زبان فارسی. محمد مهیار. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نشر آثار، ۱۳۸۱، ۳۷۰ص.
یا بر اساس موضوع کتاب تنظیم شده باشد، مانند:
کتاب شناسی زبان و خط. محمد گلبن. تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا، ۲۵۳۶=۱۳۵۶، [۲۰۷]ص.
۲ـ۲ـ دستگاهی، موضوعی یا رده ای:
در این کتاب شناسی ها، مشخصات کتاب ها و مواد دیگر از قبیل جزوه، نشریه، نقشه، نوار، صفحه و … را درباره «موضوع خاص» فهرست می کنند و طبق یکی از نظام های رده بندی شناخته شده یا در داخل خود در موضوع تنظیم می نمایند.[۱۱۱]
مانند: کتاب شناسی توصیفی صنعت چاپ. سهیلا رییسی مبارکه، محبوبه بابایی. زیرنظر محمود شالچی طوسی. تهران: رایزن، ۱۳۷۴، شماره صفحه گوناگون.
۳ـ۲ـ تاریخی، سنواتی یا تقویمی:
که برحسب زمانِ تحولات علمی و فناوری و علم تاریخ صورت می گیرد و گسترش و پیشرفت موضوع را به شکلی کم و بیش نظام یافته نشان می دهد.[۱۱۲]
مانند: کتابنامه کشاورزی (تا پایان ۱۳۴۹). حسن احمدی. تهران: مرکز مدارک علمی، ۱۳۵۳، ج+ ۷۲۲ ص.
۳ـ کتاب شناسی از نظر نوع و میزان اطلاعات هر مدخل:
۱ـ۳ـ کتاب شناسی انتقادی (Critical Bibliography):
کتاب شناسی انتقادی علاوه بر بررسی دقیق اطلاعات کتاب شناختی، محتوی کتاب را نیز ارزیابی می کند. این کتاب شناسی به نام کتاب شناسی تاریخی (Historical Bibliography) و کتاب شناسی تحلیلی (Analytical Bibliography) نیز خوانده می شود.[۱۱۳]
مانند: فهرست تحلیلی کتاب ها و اسناد آموزشی یونسکو و مؤسسات بین المللی وابسته در دهه ۸۰ (۱۹۸۱ـ۱۹۹۰). سیمین دخت جهان پناه. [تهران]: کمیسیون ملی یونسکو در ایران، ۱۳۷۱، ۴۱۸ص.
تبصره: عباس حری در مقاله خود علاوه بر کتاب شناسی انتقادی از کتاب شناسی متنی (Texfual) نام می برد و آن را چنین تعریف می کند. «هدف این کتاب شناسی مطالعه متون است با توجه به این نکته که بررسی و آزمایش دقیق ویژگی های کتاب شناختی یک اثر، گاه می تواند میزان اعتبار یک متن را روشن سازد با توجه به هدف این کتاب شناسی، آن را می توان جنبه ای از کتاب شناسی تحلیلی یا انتقادی شمرد.»[۱۱۴] بنابراین ما کتاب شناسی متنی را نوعی کتاب شناسی انتقادی معرفی می کنیم.
۲ـ۳ـ کتاب شناسی شمارشی یا نظام یافته (Systematic Bibliography):
«نقش اساسی این نوع کتاب شناسی تعیین و گردآوری شناسه های کتاب شناختی کتاب هایی است که برای هدف خاصی مناسب بوده و دارای ویژگی های مشترک باشند. این شناسه ها در ترتیبات مفید و منطقی برای مطالعه و مراجعه، رده بندی می شود.
اطلاعات کتاب شناختی در این نوع کتاب شناسی معمولاً به حداقل خود کاهش می یابد. به طور خلاصه کتاب شناسی که شناسه های آن برای سهولت استفاده براساس نظام خاص تدوین شده باشد».[۱۱۵]
۳ـ۳ـ کتاب شناسی توضیحی یا گزارمانی (Annotated Bibliography):
نوعی کتاب شناسی است که حاوی توضیحات کوتاهی درباره هریک از منابع معرفی شده باشد. این توضیحات معمولاً با دید و هدفی انتقادی برای ارائه اطلاعات بیشتر و معرفی بهتر منابع در کتاب شناسی درج می شود. همین دیدگاه است که این نوع کتاب شناسی را از کتاب شناسی توصیفی متمایز می کند.[۱۱۶]
۴ـ۳ـ کتاب شناسی توصیفی (Descriptive Bibliography):
کتاب شناسی گزارمانی است که در آن علاوه بر مشخصات اصلی کتاب، وصف نسخه از لحاظ نوع کاغذ، جلد، چاپ، تصاویر و دیگر جنبه های مادی آن ذکر می شود و در مورد کتب معمولی چاپی، موضوع و محتوای کتاب را نیز به طور خلاصه وصف و معرفی می کند.[۱۱۷]
مانند: کتاب شناسی توصیفی جغرافیای خراسان. تألیف محمود صدیقی؛ با ویرایش رحمت الله فتاحی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۷۱، ۱۳۲ ص.
۴ـ کتاب شناسی از نظر محدوده جغرافیایی:
۱ـ۴ـ کتاب شناسی جهانی (Universal Bibliography):
«کتاب شناسی جهانی باید هر آنچه را که در زمینه ارتباطات از آغاز تاکنون چاپ و منتشر شده و یا در آینده نزدیک انتشار خواهد یافت دربر بگیرد، بی آنکه به زبان، قلمرو جغرافیایی، موضوع یا شکل محدود شود.»[۱۱۸]
فدراسیون بین المللی دکومانتاسیون اقداماتی در این زمینه انجام داد و نیز فدراسیون بین المللی انجمن های کتابداری (ایفلا) دفتری برای کنترل کتاب شناختی جهانی در کتابخانه موزه بریتانیا دایر کرده است.[۱۱۹]
۲ـ۴ـ کتاب شناسی ملی (National Bibliography):
«کتاب شناسی ملی ارائه دهنده فهرست آثار مربوط به یک کشور، اعم از آثار مکتوب یا مدارک دیداری و شنیداری، است. کتاب شناسی ملی ممکن است «جاری» یا «گذشته نگر» باشد. «کتاب شناسی ملی جاری» شامل کلیه آثار مکتوب ـ کتاب، اسناد و مدارک، جزوه ها، نشریات ادواری (پیایندها) و نیز مواد دیداری و شنیداری ـ است که در داخل

یک کشور و در فاصله زمانی معین مثلاً سال، فصل یا ماه منتشر شود. این نوع کتاب شناسی معمولاً توسط یک یا چند سازمان رسمی که طبق قانون، دریافت کننده رایگانِ نسخه هایِ کتب یا انتشاراتِ چاپ شده در کشور (واسپاری قانونی) هستند؛ به طور منظم چاپ یا بوسیله ماشین های الکترونیکی ضبط می شود. کتاب شناسی ملی ممکن است آثار مربوط به یک کشور را که در خارج از آن کشور منتشر می شود نیز دربر می گیرد.[۱۲۰]
مانند: کتاب شناسی ده ساله کتاب های ایران (۱۳۳۳ـ۱۳۴۲). ایرج افشار، با همکاری حسین بنی آدم. تهران: انجمن کتاب، ۱۳۴۶، ۷۵۱ ص.
۳ـ۴ـ کتاب شناسی منطقه ای (Regional Bibliography):
کتاب شناسی منطقه ای می باید بدون توجه به زبان، زمان، شکل یا موضوع، کلیه انتشارات یک منطقه جغرافیایی خاص، مثلاً خاورمیانه، اروپا، یا آمریکای لاتین را در بر بگیرد. پاره ای از کتاب شناسی های تجاری و فهرست های حراج کتاب به کتاب شناسی منطقه ای بسیار نزدیکند.[۱۲۱]
مانند: کتاب شناسی خانات و جمهوری های آسیای میانه و قفقاز. گردآورنده عطاءالله حسنی. [تهران]: مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی بین المللی، ۱۳۷۱، ۱۸۱ص.
خانم برومند کتاب شناسی های جهانی، منطقه ای و ملی را در تقسیم بندی خود، جزو کتاب شناسی های عمومی قرار داده است و یک کتاب شناسی دیگر با عنوان «کتاب های منتشرشده به زبانی واحد» را در تقسیم بندی های خود ارائه داده است و آنرا این طور توضیح می دهد:
«کتاب های منتشر شده به زبانی واحد:
در این کتاب شناسی، مشخصات کتاب هایی که به زبان موردنظر منتشر شده، گردآوری می شود. این کتاب شناسی ها، از جنبه تجاری و از نظر کتابخانه ها برای تسهیل در انتخاب و سفارش کتاب، اهمیت دارد. «فهرست درهم کرد کتاب» این کار را برای کتاب های منتشرشده به زبان انگلیسی و «بیبلیو» برای کتاب های چاپ شده به زبان فرانسوی در کشورهای فرانسه، بلژیک، سوئیس و دیگر کشورهای فرانسوی زبان انجام می دهد.»[۱۲۲]
۵ـ کتاب شناسی از نظر شمول و دامنه موضوعی:
۱ـ۵ـ کتاب شناسی جامع (فراگیر) (Comprehensive Bibliography):
هرگاه کتاب شناسی(خواه عمومی،خواه اختصاصی،سیاهه ای ازتقریباًکلیه آثاری باشدکه درآن زمینه منتشرشده اند؛کتاب شناسی جامع خوانده می شود.هرگاه رؤیای کتاب شناسی جهانی به تحقق بپیوندد؛ می توان ازیک کتاب شناسی جامع جهانی صحبت کرد. درشرایط فعلی کتاب شناسی های جامع با حذف یک یا چند عامل تهیه می شوند.مثلاً فهرست کتاب های چاپی فارسی مشار کتاب شناسی جامع عمومی از کتاب های چاپی فارسی است، یعنی محدودیت زبانی در تهیه و تدوین رعایت شده است.[۱۲۳]
۲ـ۵ـ کتاب شناسی انتخابی یا منتخب یا گزینشی (Selective Bibliography):
نوعی کتاب شناسی است که فقط منتخبی از آثار موردنظر را به دست می دهد. چنین گزینشی یا برای تأمین نیازهای رده خاصی از استفاده کنندگان تهیه می شود یا مواد کم اهمیت تر، جزوات و غیره را حذف می کند.[۱۲۴]
مانند: کتاب شناسی گزیده توصیفی زبان و ادبیات فارسی. سعیده کمایی فرد. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)، ۱۳۸۰، هفت + ۱۹۳ص.
۳ـ۵ـ کتاب شناسی عمومی، عام یا کلی (General Bibliography):
کتاب هایی که در این نوع از کتاب شناسی ها، مشخصات آنها داده می شود، منحصر به موضوعی خاص نبوده و از گوناگونی موضوعی برخوردار است. به عبارت دیگر این نوع کتاب شناسی هر نوع کتابی را دربر می گیرد.[۱۲۵]
مانند: کتاب شناسی ملی. تهران: انتشارات ایران، ۱۳۴۴، ۲۶۹ص.
۴ـ۵ـ کتاب شناسی اختصاصی، تخصصی یا خاص (Allocated Bibliography):
«کتاب شناسی های اختصاصی به موضوع، فرد یا حوزه معینی اختصاص دارد، و اغلب ابزار کار پژوهشگران است».[۱۲۶] کتاب شناسی اختصاصی به صورت زیر تقسیم می شود.
۱ـ۴ـ۵ـ کتاب شناسی موضوعی (Subject Bibliography):