انواع منابع آب – مالکیت منابع آب در حقوق ایران |
انواع منابع آب
در یک تقسیمبندی دیگر منابع آب به طور کلی به آبهای سطحی و آبهای زیرزمینی تقسیم شدهاند، منابع آب سطحی در مقایسه با منابع آب زیرزمینی از تنوع بیشتری برخوردار است و منابع عمدهای از قبیل رودخانهها، انهار، مسیلها، برکهها، مردابها، دریاچهها، کانالها، زهکشها و دریاچههای احداثی پشت سدها را شامل میشوند، بر اساس این تقسیمبندی منابع آب اصولاً به دو شاخه اصلی تقسیم میشوند و هر شاخه نیز به نوبهی خود به منابع آبی دیگر قابل تقسیم و تجزیه میباشد.[۱]
که هر دو این منابع در این گفتار به ترتیب آبهای زیرزمینی و آبهای سطحی به تفصیل مورد مطالعه و بحث قرار میگیرد.
۱-۲-۲-۱٫ بند اول: آبهای زیرزمینی
قبل از پرداختن به تعریف هر یک از منابع آب زیرزمینی لازم است به اختصار در خصوص آبهای زیرزمینی و اهمیت آنها مواردی ذکر شود. آبهای زیرزمینی یا آبهای تحتالارضی همان طور که از نام آن پیداست به آبهایی گفته میشود که در زیر زمین و لایههای آن وجود دارد، آبهای چاههای عمیق و نیمه عمیق و قنوات را آبهای زیرزمینی نامند.[۲] در بعضی از کتب حقوقی آب زیرزمینی به گونهی دیگر تعریف و معنی شده است.[۳]
- آب موجود در سوراخها و شکافهای پوسته سنگی زمین، که در نتیجه ریزش باران و جریان آبهای سطحی درون خلل مزبور جمع شده باشد، معمولاً این نوع آبها در اعماق حدود ۵۰ تا ۱۰۰ متری زمینی انباشته شده و در ژرفای زیاد به دلیل فشار زیاد و مسدود شدن خلل و سوراخ مزبور اثری از آنها دیده نمیشود، آبهای مزبور اغلب املاح و مواد معدنی سنگها را در خود حل کرده و غالباً به صورت آبهای معدنی تبدیل میگردند.
- آبهایی که در زیر سطح زمین موجود بوده و برای این مفهوم، گاهی واژههای آب زیرسطحی، آب زمینی، آب زیر خاکی و آب عمقی نیز به کار میرود.[۴]
باید اذعان نمود که آبهای زیرزمینی نقش عمده و حیاتی در تأمین آب مورد نیاز بخشهای مختلف مصرف در جامعه دارند و حدود ۶۰ درصد از میزان آب مورد نیاز را تأمین مینمایند به همین علت وزارت نیرو و به تبع آن مسئولین برای حفاظت و بهرهبرداری بهینه و اصولی از این منابع با ارزش تأکید دارند.
همچنین با عنایت به محدودیت ذاتی این منابع آبی ضرورت هماهنگی میان مسئولین ادارات از جمله جهاد کشاورزی و سازمانهای آب منطقهای و سایر ادارات ذیربط در جهت بهبود یافتن وضعیت آب زیرزمینی و پیشبرد برنامههای حفاظتی پیش از پیش احساس میشود.
پایین رفتن سطح آب زیرزمینی ممکن است دلایل زیادی داشته باشد که از آن جمله میتوان موارد ذیل را ذکر کرد:
- مصرف آبهای زیرزمینی در مناطق پرجمعیت و شهرها.
- مصرف آبهای زیرزمینی در مناطق صنعتی.
- مصرف آبهای زیرزمینی در مناطق کشاورزی.
- تخلیه آبهای زیرزمینی به منظور جلوگیری از افزایش رقوم سطح آب و در نتیجه کاهش خسارات وارده به ابنیه و تأسیسات سطحی و زیرزمینی، در صورتی که افت سطح آب زیرزمینی زیاد باشد و یا لایههای خاک قابلیت فشارپذیری زیاد داشته باشد و یا ضخامت لایه فشارپذیر زیاد باشد، ممکن است نشستهای عمدهای به وجود آید که نشست زمین هم در نتیجه افت سطح آب، اساساً برگشتناپذیر است. البته میتوان نشست را با توقف افت سطح آب پایه همراه تزریق برای جلوگیری از تحکم باقی مانده لایه متوقف نمود، ولی سطح زمین به حالت اولیه هیچ وقت بر نخواهد گشت.
اینک میپردازیم به انواع منابع آبهای زیرزمینی
آبهای زیرزمینی از طریق چشمه، چاه و قنات به سطح زمین میآیند و مورد بهرهبرداری قرار میگیرند. در اینجا سعی میشود از ویژگیها و اهمیت هر یک در تأمین آب مورد نیاز و همچنین مسائل آنها به اختصار بحث شود.
الف: قناتها
در فرهنگ فارسی به معنای قنات یا کاریز میباشد، و اینچنین تعریف شده است: «کاریز راه آب روان، به زیرزمین که به عربی قنات گویند، و در اصل کاهریز بوده که برای احتمال جریان آب، کاه میریختهاند تا معلوم شود».[۵]
احتمالاً لغت کاریز از دو کلمه (کوه + ریز) ترکیب یافته است و آن کنایه از آبی است که از کوهستان بیرون میآید و بعدها و به مرور زمان و به صورتهای: کاریز، کهریز، کارز، کاهریز، کاراز و کاکوریز درآمده است.[۶]
در مورد کلمه قنات برخی از محققین ریشه آن را از کلمه آکادی، قانو که به معنای نی میباشد، میدانند؛ سپس این کلمه وارد زبان عربی شده به صورت قازاقانا درآمده که شکل آرامی آن قانایا است، که به مرور تبدیل به قنات شده است.
به علاوه از قنات تعریفهای دیگری نیز توسط صاحبنظران به عمل آمده که جهت استحضار خوانندگان محترم ذیلاً به چند تعریف از آنها میپردازیم:
- مجاری زیرزمینی که با به کار بردن شیبی کمتر از شیب سطح زمین آب را به سطح زمین میرسانند. منبع قنات، طبقهای از زمین است که آب در آنجا جمع شده و عمق آن تقریباً ۲ تا ۱۶ متر میباشد.[۷]
- قنات، حلقه چاههای آبده و خشک که مطابق نظر کارشناسان برای آبیاری مزارع احداث میگردد، بدین منظور که به آبهای چاههای آبده متعدد تمرکز دهند تا برای امور کشاورزی کفایت کند و در موارد نیاز و ضرورت برای سرکشی و تعمیر مجاری آب، همان چاههای آبده، چاههای خشک دیگری نیز حفر میشود که از آن راه داخل شده و آن را تنقیه و تعمیر نمایند.[۸]
- قنات به معنای کاریز و مجرای آب است، قنوات یا کاریزها مجاری آبهای زیر زمینی که از شاخصهها و ممیزات خاص ایران است.[۹]
در تعریف دیگری که از قنات شده، عبارت است از: مجرایی که به کمک چاههای متعدد در زیر زمین حفر شده تا آب زیر زمین کوهپایهها را به داخل دشتها روان ساخته و به مصرف کشاورزی و غیره برساند.[۱۰]
در عبارت دیگر، قنات یا کاریز مجرای آب زیرزمینی یک واحد آبیاری است که مصنوعاً به وجود آمده و مانند یک چشمه طبیعی آب آن در اثر قوه ثقل به طرف مزارع پایین دست جاری میشود. همچنین قنات به مجرای گفته میشود که در زیرزمین حفر کنند تا آب در آن جاری شود بر اساس آخرین آمار اخذ شده در ایران حدود پنجاه هزار قنات وجود داشته که طول بعضی از آنها تا هفتاد و پنج کیلومتر میباشد.[۱۱]
راهآب زیرزمینی در قنات بر خلاف چشمه، آب در نتیجه کندن زمین و عملیات قناتی جاری میشود، نوعی آب زیرزمینی است. اگر به نقشهی ایران و نوع آب و هوا و مناطقی که در آن هست از نظر منابع آبی نگاهی بیندازیم، متوجه می شویم که ایران سرزمینی است کم آب و آب و هوایش خشک و بری است و برای کشاورزی مناسب نمیباشد، به همین علت ایرانیان از حدود سه هزار سال پیش به فکر و اندیشه تأمین آب برای کشاورزی که شغل و پیشه اغلب ایرانیان و روستانشینان بوده، برآمدند و الآن علاوهبر اینکه کشورمان مواد غذایی خود را تولید میکند، بلکه محصولات دیگر کشاورزی را مانند پنبه و دانههای روغنی و سیب و غیره را به کشورهای دیگر صادر مینماید. این امر میسر نمیگردید مگر با ابداع سیستم آبیاری خاص و مهار کردن آبهای زیرزمینی توسط ایرانیان که همان سیستم آبرسانی به وسیله قنات است.[۱۲]
قطع نظر از اینکه آینده قنوات در ایران چه باشد، امروزه این سیستم آبرسانی که حداقل در منطقه خاورمیانه بینظیر میباشد، هر کس را تحت تأثیر قرار میدهد و ابتکار و مهارت و خلاقیت ایرانیان و کار طاقتفرسای آنان را نشان میدهد.[۱۳]
خلاصه اینکه ایرانیها با نبوغ و دوراندیشی خاص خود با کمال و توانایی و استعداد با راهحلی که ابداع نمودند (قنات) جامعهی انسانی را با کاردانی و مهارت خود شگفتزده ساختند.[۱۴]
همچنین قنات یک سیستم مهندسی و اولیه و قدیمی بسیار خوبی برای بهرهبرداری از منابع آب زیرزمینی میباشد و بیش از ۲۵۰۰ سال در ایران قدمت دارد، که در طی زمان به تدریج توسط ایرانیها در تعدادی از کشورهای خاورمیانه نیز متداول گشته است.
قنات یک کانال زیرزمینی میباشد که قسمتی از آن در داخل سفره آب حفر شده و مقداری از آب سفره را زهکش و در داخل تونلی با شیب ملایم به سطح زمین هدایت میکند و به عبارت دیگر قنات را میتوان یک تونل زیرزمینی دانست که به وسیله تعدادی چاه به سطح زمین مرتبط شده، اندازه تونل در نقاط مختلف متفاوت میباشد و حداقل آن به اندازهای است که یک مقنی بتواند در داخل آن کار کند و در بعضی جاها حتی یک انسان میتواند در داخل آن به راحتی راه برود. چاههای عمودی برای انتقال موارد حفاری شده به خارج و همچنین برای تهویه تونلها بوده و فواصل آنها از یکدیگر متفاوت و معمولاً در حدود ۲۵ متر میباشد.[۱۵]
[۱]. مقبل، کریم، مالکیت حریم و بستر منابع آب، پایاننامه کارشناسی ارشد «حقوق خصوصی»، دانشگاه آزاد اسلامی تهران، ۱۳۸۱، ص۱۲٫
[۲]. رشیدی، حمید، دایره المعارف حقوق نیرو، ص ۶۹٫
[۳]. رشیدی، حمید، همان، ص ۸۷٫
[۴]. رشیدی، حمید، فرهنگ اصطلاحات حقوقی صنعت آب و برق، ص ۸۹٫
[۵]. پادشاه، محمد، فرهنگ انتدراج، مصحح دبیر سیاقی. م، تهران: انتشارات خیام، ۱۳۶۳٫ ص۲۷٫
[۶]. سجادی، سید منصور، قنات کاریز، تهران: انتشارات انجمن فرهنگی ایتالیا، ۱۳۶۱، ص ۵۴٫
[۷]. رشیدی، حمید، دایره المعارف حقوق نیرو، ص۵۳٫
[۸]. حائری شاه باغ، سید علی، شرح قانون مدنی، انتشارات گنج دانش، چاپ اول، سال ۱۳۶۳، ص ۹۸٫
[۹]. رشیدی، حمید، فرهنگ اصطلاحات حقوقی صنعت آب و برق، ص ۵۹٫
[۱۰]. همان، ص ۶۴٫
[۱۱]. همان، ص ۷۰٫
[۱۲]. سرمد، مرتضی، حقوق آب، ص ۷۶٫
[۱۳]. همان، ص ۸۱٫
[۱۴]. همان، ص ۸۶٫
[۱۵]. عطارزاده، علیاکبر، شناخت و بهرهبرداری از منابع آب زیرزمینی، تهران: انتشارات سازمان آب، ۱۳۵۹، ص ۴۰٫
فرم در حال بارگذاری ...
[چهارشنبه 1399-06-12] [ 06:42:00 ب.ظ ]
|