دعا از نظر لغوی به معنی خواندن و خواستن است. خواندن و طلب کردن دانی از عالی، در حقیقت دعا نوعی استمداد و توسل جستن به یک قدرت ما فوق است جهت برآورده شدن حاجات مادی و معنوی انسان، این نوع استمداد همواره در ارتباط با احساسات و عواطف پاک و خالص آدمی بیان می شود. قرآن کریم که کلام خالق متعال و کتاب زندگی بشر است و هر چه که برای تکامل روح و سازندگی انسان لازم بوده در آن بیان گردیده مسئله دعا را به عنوان یکی از نیازهای فطری بشر مطرح نموده و ضمن امر به دعا اجابت و برآورده شدن را نیز از طرف خویش تضمین نموده است ﴿وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ… ﴾(غافر/۶۰)پس دعا و راز و نیاز با خالق متعال، نیاز فطری و مایه ی سعادت و خوشبختی انسان در دنیا و آخرت است و آدمی برای رسیدن به این مقصود باید دائما در صدد داشتن چنین انس و رابطه ای با خداوند باشد تا به هنگام بروز شدائد و مشکلات روحی و روانی به آن رجوع کرده و از طریق آن آرامش و التیام یابد. پیامبر اسلام(ص) و اولیاء دین همواره در زندگی پر بار خویش از نعمت انس و ارتباط با خداوند متعال از طریق دعا و نیایش برخوردار بوده و آن را به پیروان خود و آیندگان نیز تعلیم داده اند. شاعران مسلمان نیز به عنوان جزئی از پیکره ی امت اسلامی از این تعالیم الهام بخش برخوردار بوده و اشعار دعایی فراوانی را در قالب مدح و رثاء، ذم و هجا، مناجات و طلب عفو و مغفرت از خود به جای گذاشته اند. لکن نظر به تنوع، رونق و درخشش این نوع از اشعار در آثار شعرای عصر عباسی اول پژوهش خویش را اختصاص به بررسی موضوع دعا در شعر شاعران این دوره قرار داده ایم و آن را در پنج فصل بیان نموده ایم:
فصل اول تحقیق شامل کلیات موضوع است.
فصل دوم جایگاه دعا از دیدگاه اسلام از(منظر قرآن و روایات) مورد قرار داده است.
فصل سوم نگاهی اجمالی به اوضاع سیاسی، اجتماعی و ادبی عصر عباسی اول دارد.
فصل چهارم مضامین دعایی در شعر شاعران عصر عباسی اول مورد بحث و بررسی قرار داده است.
فصل پنجم تأثیر پذیری اشعار دعایی شاعران این عصر از قرآن و ادعیه ماثوره به بحث گذاشته است. در پایان ضمن جمع بندی از فصول پنجگانه تحقیق نتیجه گیری نهایی به عمل آمده است.
شهین نجفی نیا
شهریور ۱۳۹۲

فصل اوّل

کلیّات تحقیق

فصل اوّل
کلیّات تحقیق

۱-۱ ۰ بیان مساله

با نظر به جایگاه وی‍ژه دعا در آموزه های دینی و منابع اسلامی و تأکیدات قرآن کریم در آیات مختلف بر موضوع دعا، خصوصا در آیه شریفه ۶۰ از سوره غافر که خداوند امر به دعا و تضمین اجابت از جانب خودش می نمایند ﴿وَ قالَ رَبُّکُمْ اَدْعوُنِی اَسْتَجِبْ لَکُمْ…﴾ و همچنین توجه خاص حضرات معصومین علیهم السلام به مقوله دعا تا جایی که پیامبر اسلام (ص) از آن به عنوان مغز عبادت یاد می کنند: « اَلدُّعا مُخُّ الْعِبادَۀِ » و عنایت به اینکه راجع به مقوله دعا در موضوعات مختلف دینی، فرهنگی، روانشناسی و تأثیر متقابل آن بر روابط اجتماعی بشر تحقیق و پژوهشهای گسترده ای صورت گرفته است، لکن علیرغم وجود مضامین متنوعی از دعا در آثار شعرا، در این زمینه کمتر کار شده است و شاید به ندرت می توان کتاب، نوشتار و یا پژوهش تحقیقی مدونی بعنوان بررسی دعا در شعر شعرای عرب پیدا نمود، لذا بحث دعا در شعر می تواند موضوعی نو و بدیع باشد و بدیع بودن این امر ما را برآن داشته است که با کمک و راهنمایی اساتید فن، پژوهشی در خور وسع و توان علمی خود در این راستا انجام دهیم، و از طرفی بدلیل رونق و درخشش شعر در دوره خلافت عباسی و نیز کثرت شعرا و تنوع صور دعا در شعر این دوره، پژوهش خود را به بررسی دعا در شعر شعرای مشهور عصر عباسی اول، منحصر نموده ایم. باشد که تبیین این موضوع زمینه ای برای بررسی دیگر موضوعات دینی در شعر شعرای عرب در ادوار مختلف فراهم سازد.

۱-۲ ۰ سؤالات تحقیق

۱– اوضاع سیاسی، اجتماعی و ادبی عصر عباسی اول را چگونه ارزیابی می کنید ؟
۲- شعر شاعران عصر عباسی اول چه مضامین دعایی را در خود جای داده است ؟
۳ – آیا تأثیر پذیری و اقتباس از قرآن و روایات در شعردعایی شاعران عصر عباسی اول مشاهده می شود ؟

۱-۰۳ فرضیه های تحقیق

۱ – اوضاع سیاسی، اجتماعی و ادبی عصر عباسی اول نابسامان و آشفته بوده به گونه ای که بسیاری از شاعران این دوره و ادبیات شعری آنان تحت تأثیر اوضاع و احوال آن قرار گرفته بود.
۲- شعر شاعران عصر عباسی اول مضامین گوناگونی نظیر؛ تقرب به ذات مقدس باری تعالی با حمد و ستایش خداوند، دعا در حق پیامبر (ص) و اهل البیت (ع)، دعا در حق حاکمان و رجال دولتی، دعا در حق خویشان، بستگان، دوستان، صالحین و همچنین دعا علیه حاکمان و دشمنان را در بر می گیرد.
۳ – بخش عظیمی از اشعار دعایی شاعران عصر عباسی اول متاثر و بر گرفته از قرآن و روایات پیامبر (ص) و اهل البیت علیهم السلام می باشد.

۱- ۰۴اهداف تحقیق

۱- آشنایی با مضامین گوناگون دعایی در شعر شاعران عصر عباسی اول.