یکی از اجزاء رکن مادی هر جرمی، موضوع و متعلق جرم است؛ چیزی که رفتار و عملیات مجرمانه بر روی آن واقع می‌شود. موضوع جعل رایانه‌ای چیزهایی است که از آنها در روابط و موقعیتهای گوناگون حقوقی برای بیان و اعلام اراده استفاده می‌شود. در این گفتار نیز به تفکیک به بررسی موضوع جرم در ماده ۶ قانون جرائم رایانه‌ای و ماده ۱۳۱ قانون مجازات جرائم نیروهای مسلح و ماده ۶۸ قانون تجارت الکترونیکی و ماده ۷ کنوانسیون جرایم سایبر می‌پردازیم.

الف- موضوع جرم در ماده ۶ قانون جرائم رایانه‌ای

موضوع جرم جعل رایانه‌ای به موجب ماده ۶ قانون جرائم رایانه‌ای داده‌های قابل استناد و یا داده‌ها و علائم موجود در کارتهای حافظه و یا داده‌ها و علائم قابل پردازش در سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی یا تراشه‌ها می‌باشد. که در مورد هر کدام از آنان به تفکیک توضیح می‌دهیم.

۱- داده‌های قابل استناد

به طور کلی می‌توان همه دانسته‌ها، آگاهی‌ها، داشته‌ها، آمارها، شناسه‌ها، پیشینه‌ها و پنداشته‌ها را داده‌ها نامید. انسان برای ثبت و درک مشترک هر واقعیت و پدیده از نشانه‌های ویژه‌ی آن بهره گرفته است. به اعداد، حروف و علائم که جهت درک فهم مشترک از انسان‌ها یا رایانه سرچشمه می‌گیرند «داده» می‌گویند. داده‌ها معمولاً از سوی انسان‌ها به صورت حروف، اعداد، علائم و در رایانه به صورت نمادهایی «همان رمزهای صفر و یک» قراردادی ارائه می‌شوند. اصطلاح داده یک عبارت نسبی است یعنی اگر موجب درک و فهم لازم و کامل در این مرحله شده است و عنوان آگاهی یا اطلاعات از آن نام می‌برند و چنانچه موجب درک و فهم کامل نگردد به عنوان همان داده به شمار می‌آیند و چون هدف نهایی آگاهی و اطلاعات است باید از سوی دست‌اندرکاران (انسان یا رایانه) دستکاری یا پردازش شوند. داده‌ها مجموعه‌ای از نمادها هستند که حقایق را نشان می‌دهند و برای انسان از طریق رسانه‌های وی« بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی، بساوایی و برای رایانه از طریق لوازم ویژه (صفحه کلید، موس و غیره) به دست می‌آیند. به عبارت دیگر «داده رایانه‌ای به معنی هر نمادی از واقعیتها، اطلاعات یا مفاهیم است. به شکلی که برای پردازش در یک سیستم رایانه‌ای مناسب باشد. همچنین شامل هر برنامه‌ای است که بتواند سیستم رایانه‌ای را وادار به انجام وظیفه‌ای نماید.»

داده‌ها امروز فقط از سوی انسان یا رایانه پردازش می‌شوند یعنی کارهایی روی آنها صورت می‌گیرد. در پـردازش داده‌هـا (داده‌پردازی) در رایانـه ابتـدا داده‌ها به رایـانه وارد می‌شوند. این داده‌ها در ابتدا ذخیره شده و روی آنها عملیاتی صورت می‌گیرد. پس از اینکه این عملیات (پردازش) صورت گرفت معمولاً داده‌ها به یک رایانه دیگر یا دوباره به انسانها منتقل می‌شود. در اغلب گزارش‌ها و یادداشت‌های سازمانی، داده‌ها به چشم می‌خورند برای نمونه، تاریخ و مقدار یک صورت حساب یا چک، جزئیات فهرست حقوق، تعداد وسایل نقلیه‌ای که از نقطه خاصی در کنار جاده گذاشته‌اند، نمونه‌هایی از داده‌ها هستند.

«به نظر می‌رسد داده‌ها، آن‌قدر پیچیده هستند که هیچ چشم‌انداز واحدی نتواند همه بنیان‌های مورد نیاز برای بهبود کیفیت داده را فراهم آورد.» اولین رویکرد، چرخه زندگی داده را مورد بررسی قرار می‌دهد. در واقع داده‌ها بسیار پویا هستند. یعنی با نرخهای باور نکردنی تعریف، خلق، ذخیره، دستکاری و دستیابی می‌شوند و مورد استفاده قرار می‌گیرند. الگوی چرخه زندگی بیانگر دو گروه فعالیتهای سطح بالای گردآوری و استفاده است. توجه به گردآوری، خلق یک الگوی داده و کسب ارزشها، مهم‌ترین مراحل برای کیفیت داده است.»[۱] با توجه به تعریفی که برای داده ارائه شد، موضوع جرم جعل رایانه‌ای بسیـار فـراتـر و گسترده‌تر از جرم جعل نوشته (جعل کلاسیک) است. چرا که به موجب تعریف مزبور، داده شامل متن، صوت، تصویر ثابت، تصویر متحرک، فیلم، برنامه‌ی رایانه‌ای و یا هر نماد دیگری است که نمایانگر واقعیتها، اطلاعات یا مفاهیم بوده و قابل پردازش در سیستم‌های رایانه‌ای باشد.

داده‌های رایانه‌ای موضوع جرم جعل رایانه‌ای، ممکن است در داخل یک سیستم رایانه‌ای ذخیره شده یا در حال پردازش و یا انتقال باشند و یا بر روی حامل‌های داده خارج از یک سیستم رایانه‌ای، ذخیره شده باشند. تحقق جعل رایانه‌ای منوط به چاپ شدن و یا به نحو دیگری قابل رؤیت شده‌ی داده‌های مجعول نیست.

از جمله شرایط ماهوی داده‌ها که در این ماده قانونی بالصراحه ذکر گردیده است «قابل استناد بودن» داده‌ها می‌باشد که بدین معنی که مؤثر در اثبات و نفی امر باشد؛ به عبارت دیگر دارای ارزش قضایی باشد و گر نه اگر داده‌ها ارزش قضایی نداشته باشد جعل واقع نمی‌شود به عبارت دیگر داده‌ها در وهله نخست بایستی مفید معنا باشد؛ در بردارنده یک معنا و مفهوم خاص باشد و در مرتبه بعد واجد اثر حقوقی باشد و از لحاظ حقوقی در روابط اشخاص منشأ اثر باشد.

یکی از سئوالات مربوط به موضوع جعل داده‌ی رایانه‌ای این است که آیا نسخه‌های غیراصلی داده‌های رایانه‌ای می‌توانند موضوع جرم جعل رایانه‌ای قـرار گـیـرند؟ بــه نظر می‌رسد با عنایت به اینکه تشخیص بین نسخه اصلی و نسخ غیراصلی داده‌های رایانه‌ای بسیار مشکل است، بنابراین نسخ غیراصلی نیز می‌توانند موضوع جعل قرار گیرند. در جعل کلاسیک نیز تا حدودی چنین رویکردی پذیرفته شده است. به عنوان مثال به موجب ماده ۵۳۷ قانون مجازات اسلامی، عکسبرداری از کارت شناسایی و مدارک دولتی و عمومی و سایر مدارک مشابه در صورتی که موجب اشتباه با اصل شود، باید ممهور و به مهر یا علامتی شود که نشان دهد آن مدارک، رونوشت یا عکس می‌باشند. در غیر این صورت عمل فوق جعل محسوب می‌شود و تهیه‌کنندگان این‌گونه مدارک و استفاده کنندگان از آنها به جای اصلی عالماً و عامداً به جبران خسارت یا به حبس از شش ماه تا دو سال یا به سه تا و دوازده میلیون ریال جزای نقدی محکوم خواهند شد.

۲- داده‌ها و علائم موجود در کارتهای حافظه

منظور از حافظه در این‌جا حافظه‌های الکترونیکی یا همان حافظه‌های ساخته شده از نیمه هادی است. لازم به ذکر است که بعضی مواقع از هارد دیسک هم به عنوان حافظه (حافظه مجازی) یاد می‌شود ولی در این بحث منظور همان کارتهای حافظه می‌باشد.

کارتهای الکترونیکی یا کارتهای حافظه که شامل کارتهای اعتباری، کارتهای بدهی و کارتهای هوشمند بوده در جهت اجرای تجارت الکترونیکی امروزه این کارتها نقش اساسی برای انجام پرداخت‌ها دارند و کاهش هزینه مبادلات با استفاده از کارتهای اعتباری می‌تواند زمینه‌ای را برای پیشرفت این کارت‌ها فراهم آورد و به عنوان یک ابزار مهم استفاده گردد. امروز با داشتن یک کارت اعتباری از طریق اینترنت امکان خرید کالا یا خدمات فراهم است. کارت اعتباری به منظور تسهیل در پرداخت پول و جایگزین کردن تدریجی ابزار جدید پرداخت با وجوه نقد در مبادلات روزانه عرضه می‌گردد. کارت اعتباری نوعی ابزار پولی و اعتباری است که جایگزین مناسبی برای حمل ارز در مسافرت‌های خارجی بوده و موجب آسایش و فراغت خاطر دارندگان را در سفر فراهم می‌آورد. طبق تعریف می‌توان گفت: «کارت اعتباری کارتی است پرداختی است که دارنده آن مجاز است بدون نیاز به پرداخت وجه نقد و براساس شرایط اعتبار، کالاها و خدمات مورد نیاز را خریداری نماید.»[۲]

با کارت بدهی، هزینه به طور مستقیم از حساب جاری شخص برداشت می‌شود که می‌توان آن‌را حساب پس‌انداز تقاضا نامید و انتقال وجوه به حساب فرد بازرگان یک تا دو روز طول می‌کشد.

اطلاعات ذخیره شده بر روی یک ریز تراشه کار گذاشته شده داخل یک تکه پلاستیک (به اندازه کارت اعتباری) را کارت هوشمند گویند. این کارت‌ها ابتدا در دهه پنجاه برای استفاده به جای پول به وجود آمدند و از آن زمان به بعد هر روز پیشرفته‌تر گردیده و امکان ذخیره‌سازی اطلاعات و پردازش رقمی آن‌را داشتند. برای نمونه می‌توان استفاده گسترده از کارت‌های تلفن را در سال ۱۹۸۶ نام برد که بسرعت بخشی به روند رشد کاربرد کارت‌های هوشمند مؤثر واقع شدند.

ده‌ها متصدی حمل و نقل این سیستم‌ها را به عنوان جایگزینی برای بلیط، پرداخت سریع و … آزمایش کردند و این کارت‌های هوشمند همچنین به علت توانایی بالای ذخیره‌سازی می‌توانند اطلاعات مربوط به معاملات را ذخیره نماید. برای مثال می‌توان جزئیات مربوط به سلامت فیزیکی استفاده شده در زمان تصادف یا اطلاعات مربوط به معاملات بانکی انجام شده را روی این کارت ذخیره نمود. این سیستم سالهاست که موجود است و امروزه نیز در بسیاری از کشورها استفاده می‌شود.

ویژگی اساسی این کارت حمل‌پذیر بودن آن است. روی این کارت‌ها ابزاری وجود دارد که برای چک کردن تراز پرداخت‌ها و معاملات پیشین به کـار می‌رود. در برخی موارد می‌ توان از این ابزار برای منتقل ساختن پول از یک کارت به کارت دیگر استفاده کرد. در ایران از آن به عنوان تنظیم سوخت بنزین استفاده شده است. از جمله توانایی‌های کارت هوشمند می‌توان موارد زیر را نام برد:

– مراقبت نرم‌افزاری و سخت‌افزاری در برابر دسترسی غیرمجاز

– امکان اجرای الگوریتم‌های پیشرفته رمزنگاری برای تأمین اطلاعات کارت

– امکان برنامه‌نویسی کارت و استفاده هم زمان آن در چند زمینه کاربردی

– ظرفیت بالا برای ذخیره‌سازی اطلاعات

– اعتبار و طول عمر زیادتر در مقایسه با کارتهای مغناطیسی

و از جمله کاربردهای کارت هوشمند می‌توان به عنوان کارت شناسایی، کارت بانکی، گواهینامه رانندگی، کارت مالکیت خودرو، کارت سلامتی و کارت سوخت و غیره از آن استفاده نمود.

با توجه به شرح فوق به این نتیجه می‌رسیم که کارتهای حافظه که حائز داده‌ها و اطلاعات می‌‌باشند می‌توانند به عنوان موضوع جعل رایانه‌ای تلقی گردند. منتهی اطلاعات موجود در کارت‌های حافظه می‌بایست قابلیت استناد داشته باشد و اگر این اطلاعات فاقد ارزش قضایی باشد، جعل واقع نمی‌شود.

۳- داده‌ها و علائم قابل‌پردازش در سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی و تراشه‌ها

به مفهوم کلی، پردازش اطلاعات عبارت است از دریافت داده‌ها، ایجاد فرآیند مقایسه و یا عملیات ریاضی و در نهایت تغییر یا عدم تغییر اطلاعات موجود به صورتی دیگر؛ بدین ترتیب هر آنچه که در جهان رخ می‌دهد. می‌تواند به نوعی پردازش اطلاعات گردد. برای شکل‌دهی اطلاعات داده‌های خام باید پردازش شوند تا به اطلاعات پرورش یافته تبدیل شوند. گاهی اوقات اطلاعات را به دو دسته تقسیم می‌کنند: اطلاعات خام و اطلاعات پرورش یافته. باید توجه داشت که اقدام صرف پردازش داده‌ها به تنهایی باعث تولید اطلاعات نمی‌شود. به طور کلی، پردازش، فرآیندی است که در آن داده‌های ورودی (اطلاعات خام) طی یک سری عملیات منطقی یا محاسباتی به خروجی مطلوب (اطلاعات پرورش یافته) تبدیل می‌شوند. پس از ارائه توضیحات راجع به داده‌های قابل پردازش به منظور آنکه این داده و علائم قابل پردازش بتواند موضوع جرم جعل رایانه‌ای قرار بگیرد می‌بایست در سامانه‌های رایانه‌ای و مخابراتی و تراشه‌ها محقق گردد که در ادامه در خصوص هر کدام از این سامانه‌ها توضیحاتی را بیان می‌داریم.

در خصوص سامانه رایانه‌ای باید خاطر نشان ساخت که این واژه دارای تعاریف متعددی است و شاید تعریفی که بند (و) ماده ۲ قانون تجارت الکترونیکی از سیستم رایانه‌ای ارائـه می‌دهد، یکی از بهترین تعاریف باشد. بر اساس این تعریف «سیستم رایانه‌ای هر نوع دستگاه یا مجموعه‌ای از دستگاههای متصل سخت‌افزاری و نرم‌افزاری است که از طریق اجرای برنامه‌های پردازش خودکار داده پیام عمل می‌کند.»

اما منظور از یک سیستم رایانه‌ای چیست؟

هر گاه بتوانیم بین یک سری از رایانه‌ها و وسایل جانبی آنها ارتباط بر قرار کنیم بطوری که همه‌ی آنها تحت یک سیستم عامل و یک قرارداد کار نمایند آنگاه یک شبکه رایانه‌ای داریم. یک شبکه رایانه‌ای در پایه‌ای‌ترین سطح خود شامل فقط دو رایانه است که توسط یک کابل به یکدیگر متصل شده‌اند ولی می‌توانند از داده‌ها به طور مشترک استفاده نمایند.

هدف از سیستم رایانه‌ای چیست؟

به همان نحوی که استفاده از رایانه‌های شخصی بین کاربران رواج پیدا می‌کرد، بسیاری از ادارات، سازمان‌ها و شرکت‌ها احساس کردند که به ارتباط مابین رایانه‌ها نیز نیازمند هستند و براساس همین نیاز و مزایای شبکه‌ها، شبکه‌های رایانه‌ای پدید آمدند و جای خود را تقریباً در بیشتر مؤسسات، ارگان‌ها و ادارات باز نمودند.

در خصوص سامانه مخابراتی باید گفت که این سامانه عبارت است از انتقال سیگنال‌ها از فاصله‌های مختلف به منظور برقراری ارتباط. سامانه مخابراتی شامل سه جزء است: یک فرستنده، اطلاعاتی را گرفته و آن‌را به سیگنال تبدیل می‌کند؛ یک کانال مخابراتی که سیگنال را حمل می‌کند و یک گیرنده که سیگنال را می‌گیرد و آن‌را به اطلاعات قابل استفاده تبدیل می‌کند. بنابراین یک شبکه مخابراتی شامل مجموعه‌ای از فرستنده‌ها، گیرنده‌ها و ترانزیستورها و حامل‌هایی است که با همدیگر ارتباط دارند.

با توجه به توضیحاتی که در خصوص سامانه‌های رایانه‌ای و مخابراتی بیان کردیم این پرسش مطرح می‌گردد که ماده ۶ قانون جرائم رایانه‌ای هرگونه تغییر در داده‌ها را مشمول عنوان جعل دانسته است و این درحالی است که داده شامل تمامی فایل‌های متنی، تصویری، صوتی و …. می‌شود و حال اگر شخصی با استفاده از سیستم‌های رایانه ای- مخابراتی اقدام به تغییر صدای دیگری کند و سیستم‌های شناسایی صوتی را فریب دهد آیا مورد از مصادیق این نوع جعل خواهد بود؟ با توجه به عام الشمول بودن حکم ماده ۶ قانون جرائم رایانه‌ای این مورد از مصادیق بارز تغییر در داده‌ها بوده و مشمول عنوان جزایی جعل رایانه‌ای است.

تراشه یا مدار مجتمع «که برابر فارسی chip یا آی‌سی IC یا integrated circult به زبان انگلیسی است.» به مجموعه‌ای از مدارات الکترونیکی اطلاق می‌گردد که با استفاده از مواد نیمه رسانا (عموماً سیلیکون همراه با میزان کنترل شده‌ای ناخالصی) در ابعادی کوچک (معمولاً کمتر از یک سانتی‌متر مربع) ساخته می‌شود. این مدارات معمولاً شامل دو یا سه نوع دستگاه الکترونیکی می‌باشند: مقاومت، خازن و ترانزیستور که مهمترین آنها تـرانـزیستور می‌باشد. هر تراشه معمولاً حاوی تعداد بسیار زیادی ترانزیستور می‌باشد که با استفاده از فناوری پیچیده‌ای در داخل یک لایه از سیلیکن همگون و با ضخامت یکنواخت و بدون ترک تزریق شده‌اند. امروزه تراشه‌ها در اکثر دستگاههای الکترونیکی و بویژه رایانه‌ها در ابعادی گسترده بکار می‌روند. وجود تراشه‌ها مرهون کشفیات بشر درباره نیمه رساناها و پیشرفتهای سریع پیرامون آنها در میانه‌های سده بیستم می‌باشد.

در پایان این بحث باید اذعان نمود که اگر چه ما موضوع جرم جعل رایانه‌ای را وفق ماده ۶ قانون جرایم رایانه‌ای در سه شق بررسی نمودیم ولی واقعیت آن است که موضوع جعل رایانه‌ای همان داده‌ها و برنامه‌های رایانه‌ای می‌باشد که این سه شق به همین موضوع منتهی می‌گردد. که یکی از شرایطی که در جعل رایانه‌ای باید مورد توجه قرار داد این است که داده‌ها و برنامه‌های رایانه‌ای باید قابلیت استناد و مؤثر در اثبات و نفی امر داشته باشد؛ به عبارت دیگر دارای ارزش قضایی باشد و گرنه اگر داده‌ها ارزش قضایی نداشته باشد جعل واقع نمی‌شود. بحث مهم دیگر در جعل، شبیه‌سازی است. قانون مجازات اسلامی در قلب مسکوکات، شبیه‌سازی را شرط تحقق جرم می‌داند ولی در مورد جعل نوشته‌ها و اسناد تصریحی ندارد و در این مورد نظریات مختلفی ارائه شده است، اما می‌توان گفت: «آنچه در جعل شرط است امکان مشتبه کردن و بـه اشتبـاه انـداخـتن اشخـاص متعـارف است نـه شبیه‌سازی؛ یعنی احتمال برود که آنها مورد ساختگی و تقلبی را با اصل اشتباه بگیرند.»[۳]

بنابراین اگر کسی در اینترنت بیانه‌ای را به خط و امضای یکی از مسئوولان عالی‌مقام منتشر کند معلوم است که جعل تحقق نیافته است، چرا که اشخاص متعارف هیچ وقت آن‌را به جای اصل به کار نمی‌برند، ولی اگر در مثال مذکور، به نام مسؤول اداره ای عرضه شود، هر چند شباهتی بین اصل و واقعی وجود نداشته باشد، امکان به اشتباه افتادن وجود دارد.

[۱] – توماس، سی، دمن، ترجمه دکتر محمد حسین دزیانی، مقاله داده چیست؟ یا داده‌ها چه هستند؟، فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی نشریه شماره چهارم، جلد ۵ ، ص ۴۵.

[۲] – معاونت آموزش و تحقیقات قوه قضائیه، قواعد حقوق تجارت الکترونیکی، چاپ اول ۱۳۸۹، ص ۲۵۹.

[۳] -میرمحمد صادقی، حسین، جرائم علیه امنیت و آسایش عمومی، ص ۲۹۱.