کشورهای مختلف جهان ضمن انجام تلاشهایی از طریق سازمان ملل ، در برابر تهاجم و مشکلات ناشی از برنامههای ماهوارهای ، مواضع و تدابیر گوناگونی اتخاذ کرده اند که برخی از آنها چنین اند :

 

 

۲-۸-۳-۱ طرفداران آزادی مطلق ماهواره ها

 

 

گروهی از کشورهای توسعه یافته نظیر ایالات متحده امریکا با رد نظر کشورهایی که معتقدند برای ارسال برنامه های ماهوارهای ، کشور ارسال کننده و تهیه کنندگان برنامه ها باید از کشور یا کشورهای دریافت کننده اجازه بگیرند ، اظهار میدارند که کسب اجازه قبلی با اصل ازادی گردش اطلاعات مغایرت دارد و از جمله ، با ماده ۱۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر ، ماده ۱۹ میثا حقوق مدنی و سیاسی مصوب ۱۹۶۶ ، ماده ۱۰ کنوانسیون اروپایی حقوق بشر ، ماده ۱۳ کنوانسیون امریکایی حقوق بشر مصوب ۱۹۶۹ و منشور افریقایی حقوق بشر و مردم مصوب ۱۹۸۱ سازگار نیست . هر چند این کشورها هیچ گونه منعی را در برابر برنامه های ارسالی ماهواره ها جایز نمیدانند ، لیکن ان چنان با برنامه های منطبق با فرهنگ و ارزشهای خود برنامه تهیه و در اختیار ملت خویش میگذارند و چنان انان را تغذیه اطلاعاتی ، خبری و تفریحی و سرگرمی و خلاصه اشباع ذهنی میکنند که هیچ کس جز متخصصین و فعالان رسانه ها یا سیاستمداران و دانشمندان سراغ برنامه های ماهوارهای را برای پر کردن اوقات فراغت خود نمیگیرد تا در معرض تاثیر تهاجم فرهنگی ماهواره ها قرار گیرد.[۱]

 

 

 

 

در برابر این گروه از کشورها میتوان این نظر را ابراز داشت که ازادی انتشار و گردش اطلاعات و ازادی بیان و عقیده درست است که از حقوق اساسی بشر است و در اعلامیه جهانی حقوق بشر و در مقررات بسیاری از میثاها و معاهدات بین المللی و منطقهای منعکس شده است ، لیکن مقررات مربوط به ازادی گردش اطلاعات مطلق نیست . بند ۲ ماده ۲۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر ، بند ۳ مکاده ۱۹ میثا حقوق مدنی و سیاسی ، بند ۲ ماده ۱۰ کنوانسیون اروپایی حقوق بشر و بندهای ۴ و ۵ ماده ۱۳ کنوانسیون امریکایی حقوق بشر ، برای گردش ازاد اطلاعات حدودی را تعیین کردهاند که احترام به حقوق و حیثیت دیگران ، حفظ تمامیت ارضی ، منافع ملی ، امنیت داخلی ، نظم عمومی و حفظ سلامت و اخلا عمومی از جمله انها هستند . « معاهده فضای فراجوٌ » که ازادی کاوش و بهرهبرداری از فضای فراجوٌ و پخش برنامههای ماهوارهای را پذیرفته است ، برای ازادی پخش برنامههای ماهوارهای ، در مضمون و محتوی قائل به حدودی است که در حقوق بینالملل تعریف شده است . بنابراین ، ازادی گردش اطلاعات و اخبار و ازادی بیان اولا ، نباید با اصول حقوق بینالملل مغایر باشد و برای ایجاد نظم و امنیت و مراقبت از سلامتی جسمی و اخلاقی جامعه ، دولتها حق دارند قوانین لازم را تهیه و اجرا کنند . ثانیا ، نباید با اصل ممنوعیت مداخله در امور داخلی سایرکشورها در تعارض باشد . هیچ کشوری مجاز نیست از طرق سیاسی ، اقتصادی ، نظامی و فرهنگی و با بهره گرفتن از ابزارهای گوناگون ، از جمله ، ماهواره ها در امور داخلی سایر کشورها مداخله کند و اتش ناامنی و اشوب را برافروزد و یا با تهاجم به ارزشهای ملی و اخلاقی ، احساسات ملل دیگر را جریحه دار کند . [۲]

 

 

به هر حال ، وقایع پس از ماجرای تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ نیویورک و واشنگتن در پاییز سال ۱۳۸۰ و اعتراض ایالات متحده به شبکه تلویزیون ماهوارهای « جزیره » که اخباری را در تعارض با سیاست رسانهای ـ جنگی امریکا و انگلستان در جریان جنگ علیه تروریسم در افغانستان پخش میکرد ، نشان داد که عمدهترین کشورهای طرفدار ازادی مطلق ماهواره ها و ارسال بیقید و شرط هر برنامه پخش مستقیم ماهوارهای نیز نسبت به نوع اطلاعات و اخبار و برنامههای تلویزیونی که در قلمرو سرزمینی و حتی در قلمرو نفوذ سیاسی و اقتصادی انها پخش میشود ، حساسیت دارند . از نوع واکنش این قبیل کشورها میتوان دریافت که احتمالا به تدوین مقرراتی بین المللی و تعیین ضوابط و حدودی برای ارسال و پخش برنامه های ماهواره ای بی تمایل نیستند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

۲-۸-۳-۲ کشورهای طرفدار گزینش برنامه های ماهواره ای

 

 

بسیاری از کشورهای اروپایی نظیر انگلستان ، فرانسه ، المان ، بلژیک ، هلند و برخی از کشورهای دیگر ، بدون آن که اشکارا به مخالفت با ازادی ماهواره ها بپردازند و با شعار دادن موجب موضعگیری سایرین شوند ، بسیار زیرکانه و ارام ، روشهایی را برگزیدهاند که اولا ، متهم به ضدیت با ازادی گردش اطلاعات و ایجاد ممنوعیت در استفاده از ماهواره نشوند و ثانیا ، به طور موثر ، مردم ، فرهنگ ملی و قومی ، زبان و ادبیات بومی کشور خود را از تهاجم تغییر دهنده برنامه های ماهوارهای دور نگه دارند . این کشورها ، پیش از ان که پیشرفتهای فنی . امکان دریافت مستقیم برنامه های ماهواره ها را توسط گیرندگان خصوصی فراهم سازد ، با بهره گرفتن از روش کابلی ، نخست تمامی برنامه ها را توسط یک مرکز و ایستگاه زمینی دریافت میکردند ، سپس از میان صدها کانال ماهوارهای دریافتی ، برنامه هایی را که با زبان ، فرهنگ و مقتضیات قومی و ملی انها سازگار بود ، گزینش نموده ، با کابل به تلویزیونهای خانگی میفرستادند . برای مثال کشور المان کانالهایی را به تلویزیون خانه ها میفرستد که مورد نیاز عموم باشد و در بلژیک و هلند کانالهایی که به زبانهای نزدیک به زبان آن کشورها مثل المانی ، فرانسوی و فلامان یا به زبان انگلیسی و ترکی و عربی که مورد تقاضای اقلیتهای ساکن در آن کشورهاست ، سخن میگویند ، پخش میشوند . کسانی که با تقاضا و پرداخت مبلغی ماهیانه بابت کابل ، مایل به استفاده از شبکه های ماهوارهای باشند ، میتوانند این برنامه ها را دریافت کنند . به هر حال ، به قول عوام ریش و قیچی در دست دولت است . هم بدون شعار دادن وغوغا ، هرچه را لازم میداند برای عموم میفرستد ، هم بابت آن ، ماهیانه درامدی کسب میکند و هم هیچ کس به سانسور کردن و مخالفت با حقوق بشر متهمشان نمیسازد . مردم نیز بنا به دلایلی ، بسیار راضی هستند زیرا : اولا ، از روز اول ، هرگز چشمشان به جمال تجهیزات دریافت از ماهواره و اصطلاحاتی نظیر دیش ، رسیور ، ال ام بی و غیره روشن نشده است و عادت کردهاند که برنامه های ماهوارهای را فقط از طریق تلویزیونهای خانگی تماشا کنند و همواره دیده به دست متصدیان امر دوخته اند تا انچه را که آنها در کشور پخش میکنند ، ببینند ، ثانیا ، چون دستگاه های گیرنده خصوصی ، هم گران است و هم جا دادن و تنظیم واستفاده از ان مستلزم هزینه و صرف وقت است و نیاز به محل و فضای مناسب دارد ، کمتر کسی تمایلی به آنها نشان میدهد و ثالثا ، هرگاه مردم منطق های یا تکلم کنندگان به زبانی ابراز علاقه کنند وتقاضا نمایند که شبکه مورد نیازشان را به شبکه های دیگر بیفزایند ، در صورت داشتن برخی شرایط از جمله حد نصابی که برای تعداد متقاضیان تعیین شده است ، خواسته انان اجابت میگردد . مثلا ، در یکی از مناطق شهر لاهه و یا رتردام هلند که در ان جا تعداد زایدی ترک زبان سکونت داشتند ، به درخواست انان یکی از کانالهای ماهوارهای ترکیه هم پخش میشد و در منطقهای که تعداد عربهای ساکن بیشتر بود ، یکی از شبکه های تلویزیونی عربی وجود داشت[۳].

 

 

۲-۸-۳-۳ کشورهای طرفدار ممنوعیت مطلق برنامه های ماهواره ای

 

 

گروهی از کشورها برای مقابله با هجوم ماهواره ها ، معتقدند که باید استفاده مردم را از برنامه های ماهواره ای به هر شیوه و روش ممکن منع کرد . برخی از این کشورها ، نظیر امارت سابق افغانستان ، بی ان که نامی از ماهواره ببرد ، استفاده از دستگاه تلویزیون را به کلی ممنوع اعلام نمود ، و با موضوع ، به قول جامعه شناسان ریشهای برخورد کرد و برخی دیگر با تصویب قوانین داخلی ، استفاده از تجهیزات دریافت از ماهواره را ممنوع کردند . قوانین و مقررات ایران با ماهواره برخوردی دوگانه داشته است . از یک طرف ، با تصویب « قانون ممنوعیت بکارگیری تجهیزات دریافت از ماهواره » ، هرگونه استفاده اشخاص غیرمجاز را از تجهیزات دریافت از ماهواره در داخل کشور منع کرده و شهروندان ایرانی را از حق اساسی دریافت اخبار و اطلاعات مفید از طریق ماهواره ها محروم کرده است و از طرف دیگر ، با اجاره کانالهای ماهوارهای و راهاندازی دو شبکه سحر و جام جم ، به پخش مستقیم برنامههای تلویزیونی ماهوارهای خود از سال ۱۳۷۶ و ۱۳۷۸ ، برای خارج از کشور پرداخته است . این دسته از کشورها هرگز خود را با بحثها و اعتراضات بین المللی به برنامه های مخرب ماهوارهای درگیر نمیکنند و برای یافتن راه حلی همه جانبه و جهانی تلاشی ندارند .[۴]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

۲-۸-۴ ماهواره ها و اصول حقوقی ملل متحد

 

 

تقریبا همزمان با اغاز فعالیتهای کشورها در فضای فراجو، کمیتهای در سازمان ملل متحد تشکیل میگردد تا برای بهره گیری صلح آمیز از فضا و قانونمند کردن فعالیتهای فضایی ، فعالیت کند . این کمیته دو اصل اساسی را مورد تایید رسمی قرار میدهد : « ( الف ) فضای فراجو باید برای اهداف صلح آمیز به کار گرفته شود و ( ب ) فضای فراجو میراث عمومی تمام بشریت است » . از سال ۱۹۶۳ ، سازمان ملل متحد برای تهیه مقررات و اصولی در رابطه با مسائل فضای فراجو فعالیت خود را گسترش داده و پنج اصل را در خصوص ماهیت دستیابی به فن اوریهای نوین و در حال توسعه شامل ماهواره ها به تصویب میرساند و پنج معاهده یا موافقت نامه درمورد کاوش و استفاده از فضای فراجوٌ را نیز اماده امضای کشورهای مختلف میکند . اصول حقوقی که برای فعالیت انسان در فضای فراجوٌ و برای ماهواره ها تاکنون تهیه و تنظیم شده است و طی پنج اعلامیه به تصویب مجمع عمومی ملل متحد رسیده است ، چنین اند : ۱ ) « اعلامیه اصول حقوقی حاکم بر فعالیتهای دولتها در کاوش واستفاده از فضای فراجوٌ » ۲ ) « اصول حاکم بر استفاده دولتها از ماهواره های زمینی پخش مستقیم جهانی برنامه تلویزیونی » ۳ ) « اصول مربوط به سنجش از راه دور زمین از فضای فراجوٌ » ، ۴ ) « اصول مربوط به استفاده از منابع انرژی هستهای در فضای فراجوٌ و ۵ ) اعلامیه همکاری جهانی در کاوش و استفاده از فضای فراجوٌ برای منفعت و به نفع همه کشورها ، با نگاه ویژه به نیازهای کشورهای در حال توسعه.[۵]

 

 

 

 

 

 

 

اعضای ملل متحد ، پس از بحثهای بسیار سرانجام در سال ۱۹۶۶ به اتفا میپذیرند که فضای فراجو متعلق به تمامی انسانهاست وحق اختصاصی هیچ فرد ، گروه یا ملت نیست . انها اصولی را در اسناد فوق الذکر تنظیم میکنند تا در حقوق بین المللی فضا گنجانده شوند ، اصولی مانند : ) الف ) دولتهایی که از ماهواره برای پخش برنامه های تلویزیونی استفاده میکنند ، باید کشورهای متاثر از ماهواره را از اقدام خود اگاه کنند و مراکز پخش برنامههای تلویزیونی از طریق ماهواره را تنها در صورت توافق سایر کشورها تاسیس نمایند ، ( ب ( سنجش و کنترل از راه دور زمین از فضا ( مانند هواشناسی ) به سود همه کشورها انجام گیرد ، ( ج ) در هرگونه ماموریت و اقدام ضروری مربوط به انرژی اتمی ، باید سیستمی طراحی شود که اثرات مخرب رادیو اکتیو را به حداقل ممکن برساند و ( د ) همکاری بین المللی برای کاوش و استفاده از فضای فراجو ، به ویژه برای نیازهای کشورهای در حال توسعه ، باید از اهمیت برخوردار باشد

 

 

قطعنامه ی « اصول حاکم بر استفاده دولتها از ماهواره های زمینی پخش مستقیم جهانی برنامه تلویزیونی » ، از کاربردهای متعدد و چشمگیر ماهواره های بین المللی پخش مستقیم در مسائل گوناگون سیاسی . اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی در سراسر جهان یاد کرده و تاکید میکند که تدوین اصولی برای پخش مستقیم برنامه های تلویزیونی در همه گیتی ، موجب تقویت همکاری بین المللی در راستای اهداف منشور ملل متحد خواهد شد . در بخش « اهداف و مقاصد » این اصول امده است که فعالیتها در زمینه پخش مستقیم جهانی برنامه های تلویزیونی به وسیله ماهواره باید به شیوهای سازگار با حق حاکمیت دولتها و اصل عدم مداخله در امور داخلی سایر کشورها و همچنین سازگار با حق همگان برای کاوش ، دریافت و ارسال اطلاعات و نظرات به نحوی که در اسناد ملل متحد مضبوط است ، صورت گیرد . بخش « قابلیت اجرایی حقوق بین الملل » از اصول مذکور ، تاکید میکند که فعالیتهای مربوط به پخش مستقیم جهانی برنامه های تلویزیونی از طریق ماهواره باید براساس حقوق بین الملل شامل « منشور ملل متحد»« معاهده اصول حاکم بر فعالیتهای دولتها در کاوش و استفاده از فضای فراجوٌ شامل ماه و سایر اجرام سماوی » مصوب ۲۷ ژانویه ۱۹۶۷ ، مقررات ذیربط « کنوانسیون مخابرات بین المللی و نظامنامه رادیویی ان » و مقررات بین المللی مربوط به روابط و همکاری دوستانه بین دولتها و نیز مقررات حقوق بشر انجام گیرد . بخش « حقوق و منافع » این اصول ، به حق برابری تمامی کشورها در استفاده از ماهواره برای پخش مستقیم برنامههای تلویزیونی اشاره میکند و دسترسی به فناوری ماهواره را حق تبعیض ناپذیر تمامی کشورها براساس شرایط مورد توافق دو جانبه میداند.[۶]

 

 

سازمانهای تخصصی ملل متحد و اتحادیه مخابرات جهانی نیز در راستای توسعه و گسترش شبکه مخابرات جهانی به عنوان دستاورد فعالیتهای فضای فراجو و به منظور استفاده از مخابرات برای تشویق همکاریهای بین المللی تلاشهای بسیاری کرده اند . این سازمانها ، با تهیه و تصویب موافقت نامه های بین المللی متعددی ، کوشیده اند تا بهره برداری از مخابرات در فضا را تا حدودی نظم بخشیده و قانونمند کنند که « توافق نامه مربوط به سازمان ماهواره مخابراتی بین المللی » ( اینتل ست ) ، « کنوانسیون مربوط به توزیع سیگنالهای حامل برنامه منتقل شده توسط ماهواره » و « کنوانسیون مخابرات بین المللی و پروتکل اختیاری » مصوب سال ۱۹۸۲ ، حاصل کوششهای انها هستند.

 

 

پخش برنامه های ماهوارهای هدفمند در جهت منافع سیاسی ـ مادی از سوی دولتهای سلطه خواه و تخریب ارزشهای والای انسانی اداب و سنن و باورهای دینی و اخلاقی و فرهنگهای ملل مختلف جهان را در کشورهای توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه مورد چالشی بیسابقه قرار دادهاند . کشورهای دارای فرهنگهای گوناگون و متفاوت با شرکت فعال در مجامع و سازمانهای بین المللی و منطقه ای و با مشورت با سایر دولتهای معترض تلاش کردهاند که برای برنامههای ارسالی ماهواره ها قوانین و مقرراتی را تنظیم و تدوین نمایند . ماجراهای پس از حادثه سپتامبر امریکا ، از جمله اعتراضهای مکرر ایالات متحده به شبکه تلویزیون ماهوارهای جزیره ، در خلال جنگ علیه تروریسم در افغانستان ، نشان میدهد که حتی کشورهایی نظیر امریکا نیز با به خطر افتادن منافعشان این امادگی را یافته اند تا نظرات کشورها را بشنوند و برای رسیدن به یک اجماع بین المللی درباره برنامه های ماهوارهای و برای تعیین چاره جویی مشخص جهت برنامه های پخش مستقیم ماهوارهای و حدود و ثغور ازادی انها تلاش کنند و یا لااقل مانع ایجاد نکنند . جمهوری اسلامی ایران با تصویب « قانون ممنوعیت بکارگیری تجهیزات دریافت از ماهواره » و برگزیدن اسانترین و کم تاثیرترین شیوه مبارزه با تهاجم فرهنگی ماهواره ها ، هم شهروندان را در داخل کشور از حق گزینش و حق اساسی دریافت اخبار و اطلاعات مفید از طریق ماهواره ها محروم نموده است و هم مانع هرگونه بحث و گفتوگو و اظهار نظر دولت ایران در مجامع ذیربط داخلی و بین المللی در مورد وظایف و حقوق حاکم بر ماهواره ها شده است . از انجا که طبق نظرسنجیهای انجام شده ، از جمله ، نظرسنجی موسسه ملی پژوهش افکار عمومی ، قانون ممنوعیت استفاده اشخاص حقیقی از تجهیزات دریافت از ماهواره ، تا به حال نه تنها نتوانسته است هدف قانونگذار را تامین کند ، بلکه بر گرایش مردم نسبت به این رسانه جمعی افزوده است . بنابراین ، پیشنهاد میشود که دولت در سیاستهای ارتباطاتی خود تجدید نظر کند و به جای انفعال و سکوت ، با شرکت فعال در مجامع ذیربط بین المللی و ترغیب کشورهایی که دارای مشترکات فرهنگی هستند و همچنین بسیج کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی ، اتحادیه عرب و سایر سازمانهای منطقهای ، زمینه پذیرش این واقعیت را فراهم اورند که چون طبق اصول ملل متحد برنامه های پخش مستقیم از ماهواره ها باید دارای چهارچوب و ضوابطی باشد ، لذا ازادی انها نیز باید تابع حدود و مرزهایی باشد که مورد قبول تمامی کشورهای جهان است . چون بهره بردن از فناوری ماهواره ها حق همه ملتهاست ، لذا باید تدابیری اندیشیده شود که به موجب انها از پخش برنامه هایی که بسیاری از کشورها خواستارش نیستند ، جلوگیری به عمل اید . [۷]

 

 

 

 

 

– کدخدایی ، عباسعلی، ،اصول حقوقی حاکم بر پخش برنامه های ماهواره ای، حقوق بین الملل و پخش مستقیم برنامه های ماهواره ای ، به کوشش گروه مطالعات حقوقی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ،تهران، نشر سروش ، ۱۳۸۰،ص۴۵

 

 

 

 

 

[۲] ناجی، مرتضی، چشم اندازی به ابعاد فرهنگی و اجتماعی حاصل از ارسال و دریافت مستقیم برنامه های ماهواره ای، پخش مستقیم ماهواره ای در قرن بیست و یکم ، به کوشش گروه مطالعات حقوقی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی  ، تهران، نشر سروش . ۱۳۸۱،ص۸۴

 

 

[۳] – زمانی ، سید قاسم ، ،جایگاه اصل آزادی پخش مستقیم برنامه ای ماهواره ای در حقوق بین المللی عرفی ، نشر سروش. ۱۳۸۱،ص۶۲

 

 

 

 

 

[۴] – اشرافی، داریوش ، «مشارکت ایران در پخش مستقیم برنامه های ماهواره ای» ، حقوق بین الملل و پخش مستقیم برنامه های ماهواره ای ، به کوشش گروه مطالعات حقوقی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ، تهران، نشر سروش ، ۱۳۸۰،ص ۴۹

 

 

[۵] محسنی ماهینی ، رضا ،اصول حقوقی ماهواره ،تهران،انتشارات الوند ، چاپ دوم ، ۱۳۸۸،ص۱۵

 

 

[۶] گروه مطالعات حقوقی سازمان صداو سیمای جمهوری اسلامی ایران، حقوق بین الملل و پخش مستقیم برنامه ها ی ماهواره ای -انتشارات سروش – ۱۳۸۸،ص۶۸  

 

 

[۷] کدخدایی ، عباسعلی، ،اصول حقوقی حاکم بر پخش برنامه های ماهواره ای، حقوق بین الملل و پخش مستقیم برنامه های ماهواره ای ، به کوشش گروه مطالعات حقوقی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ،تهران، نشر سروش ، ۱۳۸۰،ص۴۱