به نوشته برخی از جامعه‏شناسان، خانواده به طور کلی، چهار مرحله تاریخی را پشت سر گذاشته است:

نگرش فلسفی و اخلاقی به خانواده: نظریه‏پردازان این مرحله مانند افلاطون در غرب و فارابی و غزّالی در شرق نگاه فلسفی و اخلاقی به خانواده می‏کردند و بر این اساس، مسائل آن را بررسی می‏نمودند.

نگرش کل‏گرایانه به خانواده؛ در این دوره، خانواده به عنوان یک نهاد اجتماعی ـ تاریخی مطرح گردید و مسائل مربوط به آن مانند سایر پدیده‏ها به صورت جامع و همه ‏جانبه مورد پژوهش قرار می‏گرفت.

نگرش تجربی به خانواده: این طرز تفکر در واقع، واکنشی در برابر کل‏گرایی بود و به مسائل جزئی خانواده توجه داشت. از دانشمندان این دوره لوی استروس فرانسوی و ارنیت برجس امریکایی بودند.

نگرش میانه‏رو به خانواده: این دیدگاه ترکیبی از دو نظریه کل‏گرایانه و تجربی بود که با مطالعات پارسونز و مرتن آغاز شد. (تقوی ،۴:۱۳۷۶)

اصولاً خانواده اولیه اغلب با هم‌ ترکیب می‌شدند و بصورت ‌کلان در می‌آمدند، بنابراین ‌کلان اولین شکل خانواده بوده ‌که ‌بطور اجتماعی‌ تشکیل ‌یافت ‌با وجودیکه ‌هم ‌جنبه سیاسی داشت و هم جنبه خانوادگی بر هم خونی مبتنی نبود درست بر عکس‌ خانواده ‌امروزی که ‌بر هم خونی مبتنی است. بر اثر تحولات اجتماعی و اقتصادی شکل خانواده نیز که یکی از پدیده‌های اجتماعی ‌بود تغییر پذیرفت و هنوز هم در نقاط مختلف دنیا در حال تغییر و تحول است؛ بنابراین خانواده را می‌توان سازمان اجتماعی محدود و نهاد سازنده‌ای دانست که از طریق ازدواج که یک قرارداد اجتماعی است ‌تشکیل‌ می‌شود. هدف ‌از تشکیل‌ خانواده، تولید مثل و هدف از تولید مثل، دوام و بقای جامعه است. بی‌شک، خانواده در هر جامعه‌ای ‌تحت ‌تأثیر فرهنگ آن ‌جامعه ‌است ‌و شکل ‌آن ‌برای ‌مردم ‌آن ‌جامعه ‌قابل ‌قبول ‌و محترم ‌است. (فرجاد،۱۲:۱۳۷۲)

۲-۱-۲-تعریف لغوی و اصطلاحی ازدواج

ازدواج، مصدر باب افتعال، و حروف اصلی آن، «ز ـ و ـ ج» است. از نظر لغت «زوج» به‌ معنای جفت (ابن منظور،۲۹۱:۱۳۱۴ ؛ جوهری ،۳۲۰:۱۲۷۰) عبارت از دو چیز همراه و قرین است؛ در معنای اصطلاحی ازدواج باید گفت ازدواج، در عرف و شرع، پیمان زناشویی است و بر اساس آن، برای مرد و زن نسبت به یکدیگر، تعهداتی اخلاقی و حقوقی پدید می‌آید که سرپیچی از آن‌ها، عقوبت و کیفرحقوقی را در پی خواهد داشت.(قائمی،۱۹:۱۳۸۱ ؛مصطفوی،۲۳۴:۱۳۷۴)

ازدواج فرایندی است از کنش متقابل بین دو فرد، یک مرد و یک زن، که برخی شرایط قانونی را تحقق بخشیده‌اند و مراسمی برای برگزاری زناشویی خود بر پا داشته‌اند و به طور کلی، عمل آنان مورد پذیرش قانون قرار گرفته و به آن ازدواج اطلاق شده است. ( ساروخانى، ۲۳:۱۳۷۰) در بینش اسلامی، مقصود از «ازدواج»، پیوند زناشویی رسمی میان دو جنس مخالف است که معمولا بالغ بوده و طبق شرایط‌ شرعی ‌و قانونی ‌لازم انجام گرفته‌است. همچنین در معنای اصطلاحی ازدواج آمده: «ازدواج به عنوان یک سنت فطری و الهی، قراردادی است که به موجب آن، زن و مرد در زندگی با یکدیگر شریک و متحد شده، خانواده‌ای را تشکیل می‌دهند»(صفائی وامامی، ۱۳۷۶: ۶۵) به عبارت روشن‌تر، ازدواج عبارت است از تشکیل و ادامه زندگی دائمی زناشویی، بین زن و مرد که از طریق پیوند قانونی و مشروع برقرار می‌گردد.(مهدوی،۴۷:۱۳۷۷) و از پیچیده‌ترین ارتباطات بشری است که در جریان آن آدمی بر مبنای یک سلسله شباهت‌های ادراک شده، طولانی‌ترین پیوند عاطفی خود را آغاز می‌کند.(جوکار، ۱۳۲:۱۳۸۲) ازدواج، مهم‌ترین عرف و رسم معمول در تمام جوامع (مظاهری،۵۸:۱۳۸۸) و بهترین وسیله برای ارضای نیازها از جمله آرامش روح و روان آدمی است که خود نشانه رحمت و بزرگی خداوند و به خشم آوردن شیطان است؛ چرا که زیاد شدن روزی، حمایت خداوند و کامل شدن انسان را به همراه دارد(فولادی،۸۰:۱۳۸۸)

برای تعریف حقوقی عقد ازدواج، دو نظریه موجود است؛ نظریه فقه‌های اسلامی و نظریه حقوقدانان.

الف) تعریف ازدواج از نظر فقه های اسلامی:

ازدواج در لغت عبارت است از نکاح را گویند و نکاح در لغت عبارت جماع و یک‌جا شدن می‌باشد و بعضی نکاح را به معنی عقد هم استعمال نموده‌اند. (نجفی،۱۲۰۱۱:۱۳۶۲) ولی ازدواج در اصطلاح عبارت از عقدی که به صورت قصدی بر بالای متعه وارد می‌شود. و یا به عبارت دیگر، ازدواج عبارت از عقدی است که شارع آن را جهت مباح ساختن و مشروع گردانیدن استمتاع هر کدام از زوجین از یکدیگر وضع کرده است.( آلوسی، ۱۴۰۳:۲۰۷)

ب) تعریف ازدواج از نظر حقوقدانان:

در اصطلاح حقوقی می‌توان ازدواج را چنین تعریف کرد: «نکاح قراردادی است که به موجب آن زن و مرد در زندگی با یکدیگر شریک و متحد شده، خانواده‌ای تشکیل می‌دهند»( صفایی و امامی،۱۳۷۶ :۵۶). بعضی از استادان حقوق در تعریف نکاح گفته‌اند: «نکاح عبارت از رابطه حقوقی است که به وسیله عقد بین مرد و زن حاصل می‌شود و به آنها حق می‌دهد که تمتع جنسی از یکدیگر ببرند». (کاتوزیان،۱۳۷۹: ۴۵)

اهمیت ازدواج در اسلام و قوانین حقوقی مربوطه

در تمامی ادیان آسمانی به‌ویژه دین مبین اسلام، ازدواج از اهمیت والایی برخوردار است. ازدواج هسته اولیه ایجاد خانواده و به نوبه خود، واحدی در سنگ بنای جامعه انسانی است. ازدواج، زمینه ساز مطلوب‌ترین فرصت برای زیباترین تلاقی چشم‌ها، گیرا‌ترین تبادل کلام‌ها، استوارترین گام‌ها، تجلّی متعالی‌ترین ارزش‌ها و محبوب‌ترین کانون نزد خالق متعال است.( افروز ،۱۳۸۱: ۵)حضرت محمّد (ص) فرمود: هیچ کانونی در اسلام بر پا نشده است که نزد خداوند از کانون ازدواج محبوب‌تر و عزیزتر باشد.(مجلسى، ۱۴۰۳ :۲۲۲)

ازدواج و گزینش همسر، انتخاب مطلوب‌ترین همراه و ترسیم روشن‌ترین طریق سعادت و پاسخی مناسب به عالی‌ترین نیاز فطری انسان یعنی وصول به کمال و سعادت است، و به این معنا حضرت علی (ع) اشاره فرمود: هیچ یک از یاران رسول خدا (ص) ازدواج نکرد، مگر اینکه ایشان پس از ازدواج آنان فرمود: ایمانش کامل شد.( نورى طبرسى، ۱۴۰۸ : ۱۵۰) .

ازدواج در منطق قرآن کریم، به وجودآورنده مطمئن‌ترین و آرام بخش‌ترین رابطه‌ها و آغازگر زندگی همراه با طراوت، مودّت و ایثار است. از آیات و نشانه‌های قدرت خداوند این است که برای انسان از نوع خود، همسرانی آفرید تا در کنار آنان، به آرامش و سکون نایل آیند و بین آنان دوستی و رحمت قرار داد. (مجلسى،۱۴۱:۱۴۰۳)خداوند متعال این وظیفه ازدواج را برای نیل به دو هدف به عهده انسان گذارده است.

جلوگیری از فساد و فحشاء درجامعه

کمک به بقای نسل به واسطه تولد

پس هر مرد و زنی که به سن رشد رسیده لازم است اقدام به ازدواج کند حتی اگر به دو هدفش نرسد، لااقل یکی از آنها را به دست خواهد آورد.(کاظمی خلخالی،۳۲:۱۳۷۳)

نکاح قراردادی است که به موجب آن زن و مرد با یکدیگر شریک و متعهد شده، خانواده‌ای را تشکیل می‌دهند.(صفائی،۱۳:۱۳۷۷)

در فقه اسلامی و قوانین حقوق ایران، از ازدواج به عنوان عقد یاد شده است. ازدواج و تشکیل خانواده از ابتدای آفرینش بشر از جمله سنت‌های حاکم بر زندگی انسان‌ها بوده که متضمن دوام و بقای نسل و از سوی کلیه قوانین بشری نیز پذیرفته و حمایت شده است.

اهمیت ازدواج و تشکیل خانواده از بعد فردی و اجتماعی و تاثیرگذاری آن بر جامعه به حدی است که قانون‌گذار در اصل ۱۰ قانون اساسی آن را واحد بنیادی جامعه اسلامی دانسته است، زیرا چنانچه خانواده را اجتماعی مرکب از پدر، مادر و فرزندان بدانیم که با رشته‌های عاطفی به یکدیگر پیوسته‌اند، هر اندازه که استحکام این رشته‌ها قوی‌تر باشد، ارتباط افراد خانواده با یکدیگر و رابطه این گروه با جامعه عمیق‌تر خواهد بود و بالعکس.(محقق داماد،۶۵:۱۳۶۵)

۲-۱-۳-تاریخچه ازدواج

ازدواج، تاریخچه‌ای به قدمت پیدایش انسان‌ها در کره زمین دارد و در تمام مکاتب و ادیان مطرح است اما هیچ مکتبی به اندازه اسلام برای این موضوع اهمیت قایل نبوده است. ازدواج یک امر ضرورى است که از اول خلقت انسانها بوده و حضرت آدم علیه السلام که اولین انسان روى زمین محسوب مى‌شود به دستور خداى تبارک و تعالى با دومین انسان روى زمین که حواء است ازدواج کرده و به همسرى یکدیگر در آمدند و این آیین را براى همیشه در جهان باقى گذاردند. (رشیدپور،۱۶۵:۱۳۷۶)

در طول‌ تاریخ‌ بشریت‌، همیشه‌ به‌وسیله‌ ازدواج‌ بین‌ زن‌ و مرد، توالد و تناسل‌ ادامه‌ پیدا کرده‌ و حتی‌ بشر اولیه‌ هم‌ اقدام‌ به‌ ازدواج‌ نموده‌‌است‌ و تاریخ‌ سراغ‌ ندارد که‌ در برهه‌ای‌ از تاریخ‌، عمل‌ جنسی‌ بین‌ نوع‌ زن‌ و مرد، بدون‌ آیین‌ ازدواج‌ بوده‌ باشد.

ازدواج‌ باعث‌ می‌شود که‌ مرد، زنش‌ را مخصوص‌ خود دانسته‌ و در مقابل‌ تجاوز دیگران‌ از زنش‌ دفاع‌ کرده‌ و حتی‌ گاه‌ جان‌ خود را بر سر این‌ کار بگذارد و همین‌ مخصوص‌ شدن‌ زن‌ برای‌ شوهرش‌ باعث‌ شده‌‌است‌ که‌ در طول‌ تاریخ‌ ازدواج‌ همیشه‌ مورد ستایش‌ و مورد حمایت‌ نوع‌ بشر بوده‌ و برعکس‌ زنا زشت‌ و مورد بغض‌ و دشمنی‌ بشر بوده‌‌است‌ .(ظهیرالدین، ۸۹:۱۳۶۳)

در بعضی‌ از قبایل‌ و اقوام‌، ازدواج‌ آن‌ چنان‌ مقدس‌ و مهم‌ بوده‌‌است‌ که‌ گاه‌ این ‌مراسم‌ روزهای‌ متوالی‌ ادامه‌ پیدا می‌کرده‌ و تمام‌ فامیل‌ و اقوام ‌عروس‌ و داماد در مراسم‌ شرکت‌ می‌کرده‌اند و هزینه‌های‌ کلانی‌ خرج‌ این ‌مراسم‌ می‌شده‌ است ‌و در بسیاری‌ از کشورها، این‌ مراسم، مهم‌ترین‌ حادثه‌ در طول‌ زندگی‌ هر مرد و زنی‌ به شمار می‌رفته‌ ومی‌‌رود .(تهانویی، ۱۳۷۹ :۱۰۰)

ازدواج‌ چون‌ عامل‌ بقاء نسل‌ آدمی‌ است‌، محبوب‌ و مورد حمایت‌ همه‌ اقوام‌ بشر بوده‌ و برعکس‌ زنا چون‌ باعث‌ قطع‌ نسل‌ و از بین‌ رفتن‌ توالد و تناسل‌ صحیح‌ و از بین‌ رفتن‌ نسب‌‌ها و خانواده‌ها و پیدا شدن‌ انواع‌ مرضها و مفاسد می‌شود، مورد بغض‌ همه‌ اقوام‌ بشر بوده‌است‌.

در ادیان‌ الهی‌ هم‌ ازدواج‌ جایگاه‌ خاصی‌ داشته‌ و مورد تکریم‌ و سفارش ‌بوده‌ و تمامی‌ ادیان‌ ازدواج‌ را خوب‌ وعمل‌ زنا را زشت‌ و بد و مبغوض‌ دانسته‌اند. در تورات‌ و انجیل‌ و قرآن‌ کریم، بارها و بارها به‌ زشت‌ بودن‌ عمل‌ زنا اشاره‌ شده‌است. (بدیوی،۸۰:۱۳۸۱)