یکی پرسید از او کـ «ای عالم افروزبگو تا کیست عارف؟» گفت «آن استکه گر در پیش او هر دو جهان استبه یک موی مژه برگیرد از جایکه عارف آورد هم بیش از این پای»(ال: ۲۴۸)

سیر و سلوک در متون عرفانی
قبل از پرداختن به مسأله ی سلوک و مراحل آن در آثار عطّار ابتدا باید به ملاک و معیاری مناسب در این تقسیم بندی دست یافت. سیر و سلوک یا سفر عرفانی همان مجموعه مراحلی است که عارف باید طی کند تا به مقصد برسد. تنوّع و تعدّد آرا درباره این مراحل فراوان است. لذا آشنایی با دیدگاه های مختلف در این زمینه در یافتن تقسیم بندی کلّی که در عین حال همه این آرای متعدّد را در بر داشته باشد، مؤثّر است.
در تفسیر منسوب به امام جعفر صادق(ع) که در «حقایق التّفسیر سلّمی» آمده است امام با نام های مختلفی از مراحل سلوک یاد می کنند. در واقع در ذیل تفسیر چند آیه در مواقع گوناگون امام به ذکر تعداد و نام این مراحل پرداخته اند، لذا نمی توان به یک رأی و عقیده درباره ی تعداد و نام این مراحل دست یافت (سلّمی، ۱۳۶۹: ۴۶ و ۳۰؛ نویا، ۱۳۷۳: ۱۴۳).
«ابوسعید خرّاز» هفت منزل برای سالکان برشمرده است: منزل اهل العلم، منزل مجاهده، منزل اهل خصوصیّت، منزل تجرید، منزل اهل تمکین، منزل اهل مجاباه (نویا، همان: ۱۹۹)
ابوالحسین نوری مراحل سلوک را به دریا مانند می کند و از سه دریا نام می برد: دریای ربوبیّت، دریای مُهیمنیت، دریای لاهوتیّت (همان: ۲۸۹).
ترمذی در کتاب «ختم الاولیاء» این منازل را دویست و چهل هزار منزل می داند و آنها را در سه طبقه ی اوّل، وسط و آخر قرار می دهد. در تقسیم بندی دیگری او منازل را به دو دسته ی حسّی و معنوی تقسیم می کند. منزل حسّیِ دنیوی از نظر او همان احوال عرفانی است که موجب انجام کارهای خارق العاده توسّط سالک می شود. منازل حسّی در آخرت هم بهشت است که دارای صد درجه است. منازل معنوی نیز دویست و هشتاد و چهار منزل است که در چهار مقام جمع می شود: علم لدنّی، علم نور، علم جمع و تفرقه، کتابت الهی (ترمذی، (بی تا): ۱۴۳-۱۴۲).
خواجه عبدالله انصاری در کتاب «منازل السّائرین» خود که در شرح سلوک است ابتدا سلوک را به ده بخش تقسیم می کند و برای هر بخش ده منزل در نظر می گیرد که مجموع آنها صد منزل می شود. ده بخش کلّی عبارت است از: بدایات، ابواب، معاملات، اخلاق، اصول، وادی ها، احوال، ولایات، حقایق و نهایات. در کتاب صد میدان نیز خواجه همین صد منزل را با عنوان صد میدان معرّفی می کند و از چهار مرحله ی کلّی یعنی آشنایی، دوستداری، آگاهی و گستاخی نام می برد (انصاری، ۱۳۷۲: ۶-۲۵۵، ۵-۲۵۵).
احمد غزّالی معتقد است سالک هنگام سلوک باید هفت بحر را پشت سر بگذارد. این ابحار عبارتند از: بحر معرفت، بحر جلال، بحر وحدانیّت، بحر ربوبیّت، بحرالوهیّت، بحر جمال و بحر مشاهده (غزّالی، ۱۳۵۶: ۱۳-۱۰).
آنچه اشاره شد، بخشی از آرای صاحبنظران درباره ی تعداد و مراحل سیر و سلوک است که نشان دهنده ی اختلاف نظر فراوان در این زمینه است برای دستیابی به انسجام و نظمی مشخّص در این آرای متعدّد، تقسیم بندی موجود در کتاب تاریخ تصوّف (۱) تألیف دهباشی و میرباقری فرد قابل پذیرش است. بر اساس این طرح، سیر و سلوک شامل هفت منزل است: یقظه و انتباه، اراده و طلب، تزکیه ی نفس، احوال، عشق، سکر و حیرت، فناء فی الله و بقاء بالله. در منزل سوم سالک برای تزکیه ی نفس باید مراحلی را طی کند که به هر مرحله از آنها یک مقام اطلاق می شود. درباره ی تعداد و ترتیب این مقامات نیز اختلاف نظر وجود دارد. در بین نظرات مختلف در این زمینه تقسیم بندی «ابونصر سرّاج» در کتاب «اللّمع» دقیقتر و مناسبتر به نظر می رسد که به ترتیب عبارت است از: توبه، ورع، زهد، فقر،استغنا، صبر، توکّل،تسلیم و رضا. منزل چهارم شامل احوال به این ترتیب است: مراقبه، قرب، محبّت، خوف، رجا، شوق، انس، اطمینان، مشاهده و یقین (دهباشی، ۱۳۸۴: ۲۱۹).
هرچند در تعداد مراحل سلوک اختلاف عقاید فراوان است، امّا صوفیان در این موضوع اتّفاق نظر دارند که گذشتن از مراحل سلوک صعب و دشوار است و طی این راه جز با قدم عشق و بریدن از خلق و ترک هوی و هوس و کشتن نفس امکان ندارد (گوهرین، ۱۳۶۸: ۳۲۶).
اینک به منظور رعایت اختصار، فقط به بررسی آن دسته از مراحل می پردازیم که به گونه ای با دنیا، موضوع بحث ما ارتباط دارند.
یقظه و انتباه
هر دو به معنی بیدار شدن و در اصطلاح اولین منزل از منازل هشتگانه سلوک است(دهباشی: ۱۳۸۴: ۲۲۰).در این منزل سالک با رها شدن از پندارهای ناروا و نادانی و غرور واضطراب های بیجا و نگرانی های پی در پی به خداوند و عنایت بی سبب و الطاف بی حد او پناه می برد و در نتیجه این التجاء، بیداری دل و جان نصیب او می شود. هرچند در آثار عطّار یقظه و انتباه ومترادفات آن به طور مستقیم نیامده امّا به ویژه در مثنوی های خود با طرح حکایات مختلف جایگاه آن را در سیر و سلوک مشخص کرده است.مخصوصاً در داستان محمّد عیسی و دیوانه گفته شده که چون محمد عیسی به خود آمد (بیدار شد) و توبه کرد، بکلّی از جاه و مال دنیا دل برداشت (ال: ۲۹۴). حتّی بیداری پیران و بزرگان تصوف نیز آنان را برای قدم های محکمتر بعدی آماده می کند (برای اطّلاع از این نمونه ها ر.ک: بخش ۳-۷- از همین فصل، ص۴۷).
توبه
توبه اوّلین مقام سلوک است که در تعریف عطّار عبارت است از ترک تعلّق از دنیا و خیمه زدن در عالمی دیگر: