روایاتی که نا برابری دیه را با دلالت مطابقی اثبات می کنند، پنج حدیث می باشند که سه حدیث آن ذکر می گردد:

 

 

۱) محمد بن یعقوب. عن علی بن ابراهیم . عن محمد بن عیسی. عن یونس عن عبدالله بن مسکان، عن ابی عبد الله (علیه السلام) فی حدیث …. قال: دیه المراه نصف دیه الرجل.

 

 

 

 

 

امام صادق(علیه السلام) در روایتی فرمود: دیه زن نصف دیه مرد است .

 

 

این روایت گرچه از جهت دلالت تمام است و هیچ خدشه ای در آن راه ندارد . ولی از جهت سند، با مشکل مواجه است. زیرا از یک سو در سند این حدیث محمد بن عیسی از یونس نقل روایت می کندو محمد بن الحسن الولید روایات او را آنگاه  که به تنهایی ناقل باشد- مردود شمرده است . از سوی دیگر وثاقت محمد بن عیسی بن عبید محل خلاف و تردید است. چرا که شیخ طوسی، سید بن طاوس«شهید ثانی» محقق و گروهی دیگر وی را تضعیف کرده اند و نجاشی او را توثیق کرده است و سپس از تعارض جرح و تعدیل اقوی ترک عمل به این روایت است .

 

 

۲)محمد بی یعقوب ، عن علی بن ابراهیم . عن محمد بن عیسی. عن یونس او غیره، عن ابن مسکان، عن ابی عبد الله (علیه السلام) قال : « دیه الجنبین خمسه اجراء: خمس للنصفه عشرون دینارا وللعلقه خمسان اربعون دیناراً و للمضغه ثلاثه اخماس ستون دینارا وللعظم اربعه اخماس ثمانون دینارا و اذا تم الجنبین کانت له مائه دینارا فاذا انشی فیه الروح فدیته الف دینارا و عشره الاف درهم ان کان ذکرا و ان کان انثی فخمسمائه دینار و ان قتلت المراه و هی حبلی فلم یدر اذکرا کان ولدها ام انثی فدیه الولد نصف دیه الذکر و نصف دیه الانثی ودیتها کاملهً »

 

 

امام صادق (علیه السلام) : دیه جنین دارای پنج مرحله است. یک پنجم برای هنگامی که نطفه بسته شود: یعنی بیست دینار. دو پنجم برای هنگامی که تبدیل به خون بسته شود یعنی چهل دینار. سه پنجم برای هنگامی که تبدیل به گوشت جویده شود یعنی شصت دینار. چهار پنجم برای هنگامی که استخوان روید : یعنی هشتاد دینار و وقتی جنین کامل شد دیه آن یکصد دینار است. و اگر روح در آن دمیده شود و مذکر باشد دیه آن هزار دینار یا ده هزار درهم است و اگر مونث باشد دیه آن پانصد دینار خواهد بود و اگر زن بار داری کشته شود و دانسته نشود که فرزندش پسر است یا دختر دیه فرزند نصف دیه پسر و نصف دیه دختر در نظر گرفته و دیه زن کامل است. این روایت سند آن مانند روایت نخست با مشکل مواجه است زیرا در این سند نیز محمد بن عیسی از یونس نقل می کند و ایراد های پیش گرفته در این نیز می آید. علاوه بر آن احتمال ارسال سند نیز می رود. زیرا محمد بن عیسی از یونس یا دیگری که نامش نا معلوم نشده – نقل روایت کرده است محمد بن عیسی از یونس او غیره.

 

 

 

 

 

 

 

۳)وبالاسناد. عن ابن محبوب ، عن ابن ایوب ، عن  الحلبی و ابی عبیده عن ابی عبدالله(علیه السلام) قال: « قتل عن رجل قتل امراه خطا وهی علی رأس الولد تمخض،قال : علیه الدیه خمسه آلاف درهم و علیه الذی فی بطنها غره وصیف او وصیفه او اربعون دیناراً »

 

 

« از امام صادق(علیه السلام) در مورد مردی سؤال شد که زنی را به اشتباه بکشد و او در حال زایمان باشد. امام صادق(علیه السلام) فرمود: پنج هزار درهم بعنوان دیه زن بر مرد است و برای فرزند یک برده مرد یا زن و یا چهل دینار دیه تعلق می گیرد. »

 

 

این روایات از دو جهت مشکل دارد . جهت اول اینکه سخن امام پاسخ به سوالی درباره مورد خاصی است. یعنی آنگاه که زنی حامله به هنگام وضع حمل به قتل رسد بنابراین احتمال دارد قضیه شخصیه باشدکه در خارج اتفاق افتاده وامام حکم آنرا بیان فرموده اند. و هیچگاه نمی توان براساس قضایای شخصیه و جزئیه استدلال کرد. و اگر قضیه شخصیه هم نباشد به مورد سوال اختصاص می یابد و آنرا نمی توان به همه موارد دیه زنان تعمیم داد. جهت دوم اینکه دیه جنینی که خلقتش کامل شد دیه انسان کامل است و اگر جنین به این حد نرسیده باشد دیه اش یکصد دینار کمتر است . بنا براین تخییر میان یک  برده مرد یا زن و چهل دینار در دیه جنین مخالف فتوای اصحاب بوده و مورد اعراض آنهاست. و با سقوط حجیت این بخش از حدیث قسمت نخست آن نیز از حجیت می افتد. چراکه دو حتم مستقل نیست تا بتوان مدعی تبعیض در حجیت شد .

 

 

قسمت دوم : دلالت التزامی بر این نا برابری گواهی می دهند:

 

 

مضمون این روایات چنین است که اگر مرد آزاده ای در برابر زن آزاده ای قصاص شده  و به قتل رسد . باید نیمی از دیه به خانواده مرد مقتول پرداخت گردد. معنای این سخن چنین است که دیه زن نصف دیه مرد است و گرنه وجهی برای پرداخت نیمی از دیه وجود ندارد . تعداد این روایت ها در کتب معتبر حدیثی به پانزده روایت می رسد و از این میان ، نزدیک به ده حدیث  آن دارای سند معتبر است. برخی از این روایات عبارتند از: ۱)محمد بن یعقوب عن محمد بن یحیی ، عن احمد بن محمد و عن علی بن ابراهیم ، عن ابیه جمیعاً عن ابن محبوب ، عن عبدالله بن سنان قال: سمعت ابا عبدالله(علیه السلام) درباره مردی که همسرش را به عمد بکشد فرمود : اگر خانواده زن بخواهد مرد را بکشد می توانند و باید به خانواده مرد نصف دیه را بپردازند و اگر بخواهند می توانند نصف دیه را یعنی پنج هزار درهم از خانواده مرد بگیرند. و از کشتن وی صرف نظر نمایند.

 

 

۲)و « عن علی بن ابراهیم ، عن محمد بن عیسی، عن یونس،عن عبدالله بن مسکان عن ابی عبدالله(علیه السلام)قال: اذا قتلت المراه رجلا قتلت به و اذا قتل الرجل المراه فان اراد و القوداد وافضل دیه الرجل(علی دیه المراه) و اقادوه بها. و ان لم یفعلو قبلوا الدیه. دیه المراه کامله. و دیه المراه نصف دیه الرجل»

 

 

امام صادق (علیه السلام)فرمود : هرگاه زنی مردی را بکشد در مقابل کشتن او قصاص   می گردد و اگر مردی زنی را بکشد چنانچه بخواهند قصاص کنند باید نیمی از دیه مرد را به خانواده اش بپردازند و مرد را قصاص کنند و اگر از کشتن صرف نظر کنند . دیه کامل زن را دریافت کنند و دیه زن نصف دیه مرد است .

 

 

 

• « و عنه، عن ابیه ، عن ابن ابی عمید. عن عماد. عن الحبی، عن ابی عبدالله(علیه السلام) قال: فی الرجل یقتل المراه متعمدا فاراد اهل المراه ان یقتلوه، قال: ذاک لهم اذا ادوا الی اهله نصف الدیه و ان قبلو الدیه فلهم نصف دیه الرجل و ان قتلت المراه الرجل قتلت به، لیس لهم الانفس. »

 

 

امام صادق(علیه السلام) در باره مردی که زنی را به عمد بکشد فرمود: اگر خانواده زن بخواهند می توانند مرد را بکشند و این حق را دارند . لیکن نیمی از دیه را باید به خانواده مرد بپردازند و اگر از کشتن صرف نظر کنند دیه زن را که نصف دیه مرد است بپذیرند و اگر زنی مردی را بکشد قصاص می شود و خانواده مرد حقی دیگر ندارند .

 

 

همچنین روایتهای ۴-۵-۶-۷-۸-۹-۱۰-۱۱-۱۲-۱۳-۱۵-۱۹-۲۰-۲۱ از همان باب ۳۳ بر این مطلب دلالت دارند.

 

 

 

 

 

استناد به این روایتها دو اشکال جدی دارد:

 

 

۱)این روایتها در مدلول مطابقی خود حجت نیست. چنانکه آن را در برابری قصاص زن و مرد به اثبات رساندیم و اگر دلیلی در دلالت مطابقی خود حجت نباشد دلالت التزامی آن نیز صحت ندارد. زیرا دلالت التزامی در وجود و حجیت تابع دلالت مطابقی است . به سخن دیگر وقتی لفظ در دلالت مطابقی و معنای اصلی خود حجت نیست گویا دلالتی وجود ندارد. پس ملزومی نیست تا لازمی داشته باشد.

 

 

به عبارت سوم وقتی لفظ در ملزوم که اصل است -حجیت ندارد قهراً لازم آن نیز که فرع است حجیت نخواهد داشت .

 

 

۲)استدلال به روایتهای لزوم دیه در قتل عمد برای مورد قتل خطایی در صورتی امکان پذیر است که از قتل عمد الغای خصوصیت گردد. یعنی گفته شود که میان قتل عمدی و خطایی تفاوتی نیست. اما الغای خصوصیت دشوار تر است. زیرا ممکن است حکم به تنصیف دیه در قتل عمد به جهت اختیار داری خانواده مقتول میان قصاص و گرفتن دیه باشد لیکن در قتل خطایی که قصاص جایز نیست و تنها دیه گرفته می شود نتوان حکم به تنصیف کرد . به هر حال تعمیم حکم از این روایت ها به مسئله قتل خطایی مشکل جدی دارد.

 

 

 

اصول و قواعد کلی اسلامی، روایات خاص و اجماع است .

 

 

در کتاب فقهی، به استناد روایات خاص و اجماع، بر نا برابری دیه زن و مرد، مسلمان و غیر مسلمان تأکید شده است .

 

 

این دو دلیل در فصل دوم، مورد نقد و بررسی قرار می گیرد ادعای ما این است که ادله ای که بر اصل تشریع دیه دلالت دارند. و نیز اصول و قواعد کلی اسلامی، بر برابری دیه زن و مرد مسلمان و غیر مسلمان دلالت می کنند، که در این فصل، به بررسی این دو دلیل می پردازیم:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بخش اول :« روایات تشریع دیه »

 

 

قرآن کریم در یک آیه بر اصل تشریع دیه دلالت دارد  ولی نسبت به مقدار آن ساکت است.  « و ما کان لمومن ان یقتل مومنا الا خطً و من قتل مومناً خطً متحریر رقبه مومنه و دیه مسلمه الی اهلهی الی ان یصد قوا فان کان من قوم عدولکم و هم مومن فتحریر رقبه مومنه وان کان من قومم بینکم و بینهم  میثق فدیه مسلمه الی اهلهن و تحریر رقبه مومنه فمن لم یجد فصیام شهرین متتابعین توبه من الله و کان الله علیماً حکیماً »

 

 

« و هیچ مومنی را نسزد که مومنی را – جز به اشتباه- بکشد . و هر کس مومنی را به اشتباه کشت. باید بنده مومنی را آزاد و به خانواده او خون بها پرداخت کند: مگر اینکه آنها گذشت کنند و اگر(مقتول) از گروهی است که دشمنان شمایند و (خود) وی مومن است، قاتل باید بنده مومنی را آزاد کند و پرداخت خون بهاء به خانواده او لازم نیست(و اگر) مقتول (از گروهی است که میان شما و میان آنان پیمانی است . باید به خانواده وی خون بهاء پرداخت نماید و بنده مومنی را آزاد کند، و هر کس (بنده ) نیافت ، باید دو ماه پیا پی – به عنوان توبه ای از جانب خدا- روزه بدارد، و خدا همواره دانای سنجیده کار است. »

 

 

این آیه گرچه از بیان مقدار دیه ساکت است. ولی هیچ گونه تفاوتی میان قتل انسان مومن و کسی که خونش احترام دارد نمی گذارد.

 

 

صاحب تفسیر المنار می گوید: در این آیه نه میزان دیه تعیین شده و نه تفاوت بین زن و مرد از لحاظ مقدار دیه ذکر شده است. البته لفظ به کار رفته در مورد مقتول به صورت مذکر«و من قتل مومنا» بطور مطلق و نکره آمده است و در اینگونه خطابات اگر لفظ مذکر هم بکار رفته باشد منظور فقط جنس مذکر نیست و مذکر و مونث را شامل می شود مگر اینکه تعریفه خاصی دلالت بر این اختصاص نماید و با توجه به آن معیین گردد که خطاب به مرد اختصاص دارد و نیز ظاهر آیه دلالت بر این دارد که آن مقدار دیه که خانواده مقتول را راضی کند کافی است .

 

 

بخش دوم: « روایات بیان و مقدار دیه»

 

 

روایاتی که در مقدار آن می باشد، بر برابری در مقدار دیه زن و مرد مسلمان و غیر مسلمان دلالت روشن دارند و در آنها تبعیض و تفاوتی دیده نمی شود این روایات را شیخ  حر آملی در ابتدای کتاب الدیات از کتاب وسائل اشیعه آورده است و تعداد این روایات چهارده  حدیث است و در میان آنها روایات معتبر نیز بسیار است. برخی از این روایات از این قرار می باشند:

 

 

 

• محمد بن یعقوب، عن علی بن ابراهیم، عن ابیه و عن محمدبن یحیی ، عن احمد بن محمد جمیعاً عن ابن محبوب ، عن عبد الرحمن بن الحجاج قال سمعت ابن ابی لیلی یقول « کانت الدیه فی الجاهلیه مئهً من الابل فاقرها رسول الله(صلی الله علیه و آله) ثم انه فرض علی اهل البقر مئتی بقره و فرض علی اهل الشاه الف شاه ثنیه و علی اهل الدهب الف دینار، وعلی اهل الورق عشره الاف درهم و علی اهل الیمین الحلل مئتی حله» ؛ عبد الرحمن بن حجاج می گوید : شنیدم که این ابی لیلی می گفت: دیه در دوران جاهلیت یکصد شتر بود رسول خدا(صلی الله علیه و آله) همان را امضاء کرد. سپس بر گاو داران ،دویست گاو، بر گوسفند داران، یکصد گوسفند و بر صاحبان طلا، هزار دینار و بر صاحبان درهم ده هزار درهم و بر مردمان یمن دویست حله(قطعه پارچه) مقرر کرد.

 

 

• محمد بن علی بن الحسین باسناده عن حماد بن عمرو و انس بن محمد عن ابیه عن جعفر بن محمد، عن آبائه فی وصیه النبی(صلی الله علیه و آله) لعلی(ع) قال: یا علی : ان عبد المطلب سن فی الجاهلیه فمن سنن اجرا ها الله له فی الاسلام الی ان قال: و سن فی القتل مئهً من الابل فاجری الله ذلک فی السلام» این روایت صحیحه است و مشایخ ثلاثه آن را نقل کرده اند.

 

 

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در سفارش خود به امام علی (ع) فرمود: ای علی، براستی که عبدالمطلب برای قتل ، یکصد شتر مقرر کرد و خداوند هم همان را دردوران اسلام جاری ساخت. (اصول و قواعد کلی اسلامی)

 

 

علاوه بر این روایات- که بر برابری دیه دلالت دارند- می توان آیات و روایاتی را نیز که بر برابری انسان ها در شخصیت و استعداد و دیگر ویژگیهای انسانی دلالت دارند- گواه و شاهد گرفت. به تعبیر دیگر می توان گفت که اصول و قواعد اولیه اسلامی نیز بر برابری دلالت می نمایند. برخی از آیات و روایات بدین شرح اند.

 

 

قرآن کریم همه آدمیان را فرزندان آدم وحوا می داند. و میان آنان در مبداء آفرینش و استعدادهای انسانی،فرقی نمی گذارد :

 

 

 

 

 

 

 

« یا ایها الناس اتقوا ربکم الذی خلفکم من نفس وحده وخلق منها زوجها وبث منهی رجالا کثیرا و نساء و اتقوا الله  الذی ساء لون به»

 

 

« ای مردم از پروردگارتان- که شما را از (نفس واحدی) آفرید و جفتش را نیز از او آفرید و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراکنده کرد- پروا دارید. و از خدایی که به نام او از همدیگر در خواست می کنید پروا نمایید.» و در آیه ای دیگر ، مایه برتری آدمیان را تقوا بر می شمارد :

 

 

« یا ایها الناس انا خلفنکم من ذکر وانثی و جعلنکم شعو با و قبالل تحهارفوا ان اکرمکم عند الله اتفلکم»

 

 

«ای مردم ما شما را از مرد وزن آفریدیم و شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانید یم تا با یکدیگر شناسایی متقابل حاصل کنید. و حقیقت ارجمند ترین شما نزد خدا           پرهیزگار ترین شماست» و نیز می توان به این روایت ها اشاره کرد:

 

 

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

 

 

« ایها الناس! ان ربکم واحد. و ان اباکم واحد، کلکم لادم ، و آدم من تراب ، ان اکرمکم عند الله اتقا کم و لیس لعربی علی عجمی فضل الا بالتقوا »

 

 

« ای مردم براستی که پروردگارتان یکی است پدرتان یکی است همه شما فرزند آدم هستید و آدم از خاک است . به راستی که ارجمند ترین شما، نزد خداوند، پرهیزگار ترین شماست. هیچ عربی را بر غیر عرب برتری نیست جز به پرهیزگار ی.»

 

 

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: « الناس سواء کاسان المشط»

 

 

« مردم مانند دندانه های شانه برابرند.»

 

 

و نیز رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: « فالناس الیوم کلهم ابیضهم و اسودهم و قریشهم و عربیهم و عجمیهم من آدم و ان آدم(علیه السلام) خلقه الله من ملین و ان احب الناس الی الله عزوجل یوم القیامه اطوعهم له واتقا هم »

 

 

« امروز تمامی مردم در پرتو آیین اسلام سفید و سیاه، قرشی و عرب و عجم از آدم زاده شده اند و به راستی که خداوند آدم را از خاک آفرید و دوست داشتنی ترین مردم نزد خداوند عز وجل  در روز قیامت مطیع ترین و پارسا ترین آنهاست.»

 

 

 

 

 

و نیز رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «الناس الی آدم شرع سواء »

 

 

« مردمان تا آدم همه برابرند. »

 

 

خلاصه آنکه روایات دال بر اصل دیه و مقدار آن ، به انضمام اصول و قواعد کلی اخذ شده از آیات و روایات برابری دیه زن و مرد مسلمان و غیر مسلمان را تثبیت می کنند. اینک برای تکمیل این نظریه، باید رأی مشهور فقیهان و مستند آنها مورد نقد و بررسی قرار گیرد که فصل دوم بدان اختصاص دارد.

 

 

 

 

 

ب: مبحث دوم:

 

 

 نقد و بررسی دیدگاه نا برابری دیه زن و مرد

 

 

در روایات مختلف منقول از پیامبر اکرم و ائمه اطهار ، هم میزان دیه تعیین شده و هم در بعضی از آنها به نصف بودن دیه زن نسبت به دیه مرد اشاره شده است . بدین معنی که در برخی از روایات به طور مطلق دیه قتل انسان (دیه نفس) و نیز دیه اعضاء و جراحات وارده بر انسان ذکر شده و در بعضی از روایات نیز تصریح شده به اینکه دیه زن نصف دیه مرد است .

 

 

مشهور ترین فقیهان بر این عقیده اند که دیه زن مسلمان آزاده نصف دیه مرد مسلمان است. خواه زن خردسال باشد یا بزرگسال، عاقل باشد یا دیوانه، سالم باشد یا ناقص العضو.

 

 

صاحب جواهر الکلام می نویسد:

 

 

تردید و شکی از جهت فتوا و نصوص شرعی نیست که دیه زن مسلمان آزاده خواه زن خرد سال باشد یا بزرگسال، عاقل باشد یا دیوانه، سالم باشد یا ناقص العضو در قتل عمدی

 

 

شبه عمد و قتل خطایی نصف دیه مرد است. همچنین اجماع محصل و منقول بر آن دلالت دارند و می توان گفت که نقل اجماع، مانند نصوص شرعی متواتر است. بلکه اجماع تمامی مسلمانان بر این مطلب قائم است و تنها مخالفان این فتوا ( ابن علیه واصم) از فقیهان اهل سنت اند که دیه مرد و زن را برابر می دانند. ولی کسی به مخالفت این دو اعتنایی نکرده. آنجا که اجماع است اسلامی بر آن قائم است و نیز صاحب ریاض المسائل نوشته است: دیه کشتن زن مسلمان آزاده ، نصف دیه مرد در شتر و گاو و گوسفند، طلا ، نقره و پارچه است و این مسئله مورد اجماع است. علاوه بر آن ، روایت های مستفیض و معتبری به این مطالب دلالت دارند. بلکه می توان گفت که این روایتها در حد تواترند.

 

 

در این نظریه بر سه دلیل استناد می کنند: که در سه بخش مورد بررسی قرار می گیرد.

 

 

بخش اول : روایات             بخش دوم:  اجماع              بخش سوم:  وجوه استحسانی

 

 

 

 

 

بخش اول روایات

 

 

روایاتی که مستند نا برابری دیه قرار گرفته اند در سه قسم تقسیم بندی می شوند .

حرمتی قرار ندارد، مگر آن که صرفاً برای حرام ساخته شده باشد و هیچ استفاده‌ حلالی از آن معمول نباشد (مثل ورق). پس عمده‌ جنبه‌ حرمت استفاده از اشیای متفاوت، به چرایی، نحوه و نتیجه‌ استفاده از آن برمی‌گردد. پس، اصل بر این است که در ذات استفاده از ماهواره نیز هیچ اشکالی نیست، بلکه حرمت به استفاده‌ سوء و مضر از آن برمی‌گردد. چنان‌چه امروزه بسیاری با بهره گرفتن از دیش و دستگاه دریافت‌کننده فقط از شبکه‌های ایرانی استفاده می‌کنند و حرمتی هم ندارد.

 

 

 

 

 

حرمت استفاده از ماهواره نیز در همین حد است. یعنی در اصل ماهواره حرمتی نیست. اما، این وسیله (در مصرف عمومی و نه تخصصی)، بیش از آن که عامل اطلاع‌رسانی باشد، عامل ترویج فساد و فحشا است و هیچ امکانی برای کنترل شخصی یا حکومتی استفاده از آن وجود ندارد. تمامی حملات تبلیغاتی، سایبری و ضد فرهنگی شیوع فساد و فحشا و تغییر فرهنگ نیز از همین طریق است. به خاطر همین بعضی از مراجع بزرگوار تقلید حرمت استفاده از ماهواره را مشروط به استفاده‌های غیرمشروع از آن کرده‌اند. گفتنی است مطابق با ماده یک قانون «ممنوعیت به کارگیری تجهیزات دریافت ماهواره» مصوبه ۲۰ بهمن ماه سال ‪  مجلس شورای اسلامی، توزیع و استفاده از تجهیزات دریافت از ماهواره جز در مواردی که قانون تعیین کرده است ممنوع است.

 

 

 

 

 

 

 

 

‌۲-۲ قانون ممنوعیت بکارگیری تجهیزات دریافت از ماهواره و ‌آیین‌نامه اجرایی

 

 

از سال ۷۳ تاکنون قانون ممنوعیت به کارگیری تجهیزات دریافت از ماهواره تغییری نکرده است. این قانون دارای ۱۱ ماده است و آیین‌نامه اجرایی آن هم در ۱۴ ماده تصویب شده است. به موجب ماده ۹ قانون ممنوعیت به کارگیری تجهیزات دریافت از ماهواره استفاده‌کنندگانِ ماهواره علاوه بر ضبط و مصادره اموال به مجازات نقدی از یک میلیون تا سه میلیون ریال‌ محکوم می‌شوند.

 

 

ضمن اینکه حمل، نگهداری، نصب و تعمیر تجهیزات دریافت از ماهواره ممنوع و کسانی که چنین عملی انجام می‌دهند به مجازات نقدی از یک تا پنج میلیون ریال محکوم‌ می‌شوند. همچنین به موجب ماده ۸ این قانون، واردکنندگان، تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان تجهیزات دریافت از ماهواره علاوه بر ضبط و مصادره اموال،‌ ده تا یکصد میلیون ریال مجازات می‌شوند.

 

 

در ابتدای اجرایی شدن این قانون یعنی ۱۹سال پیش، ماهواره کم‌کم وارد خانه‌های ایرانی شده بود، اما در حال حاضر همه چیز تغییر کرده است. دنیای ارتباطات و استفاده از این تکنولوژی به قدری با زندگی روزانه مردم عجین شده که این نوع قانونگذاری توسط بسیاری از منتقدان مورد قبول واقع نشده و براین باورند که باید راه حل اساسی‌تری پیدا شود.[۱]

 

 

 

 

 

 

 

 

۲-۲-۱قانون ممنوعیت بکارگیری تجهیزات دریافت از ماهواره

 

 

‌ماده ۱ – به موجب این قانون ورود، توزیع و استفاده از تجهیزات دریافت از ماهواره جز در مواردی که قانون تعیین کرده است ممنوع می‌باشد.

 

 

‌ماده ۲ – وزارت کشور موظف است با بهره گرفتن از نیروهای انتظامی و یا نیروی مقاومت بسیج در اسرع وقت نسبت به جمع‌آوری تجهیزات دریافت‌از ماهواره اقدام نماید.

 

 

‌تبصره – مهلت جمع‌آوری تجهیزات موجود دریافت از ماهواره از تاریخ تصویب این قانون یک ماه می‌باشد. بعد از انقضای مهلت مذکور‌استفاده‌کنندگان به مجازات‌های تصریح شده در این قانون محکوم خواهند شد.
‌ماده ۳ – وزارت کشور موظف است با هماهنگی وزارت اطلاعات با وسایل ممکن نسبت به جلوگیری از ورود و توزیع تجهیزاتی که صرفاً برای‌دریافت از ماهواره مورد استفاده قرار می‌گیرد اقدام نماید و ضمن توقیف وسایل فوق عاملین آن را با وسائل توقیفی به مراجع صالحه قضائی معرفی‌نماید. نحوه هماهنگی در آیین‌نامه اجرایی مشخص خواهد شد.

 

 

‌تبصره – کلیه کالاهای ضبط و مصادره شده موضوع این قانون جهت توسعه پوشش رادیو و تلویزیونی کشور در اختیار سازمان صدا و سیمای‌جمهوری اسلامی ایران قرار می‌گیرد.

 

 

‌ماده ۴ – کلیه دستگاه‌های فرهنگی کشور موظفند اثرات مخرب استفاده از برنامه‌های منحرف‌کننده را در جامعه تبیین نمایند.[۲]

 

 

‌ماده ۵ – سازمان صدا و سیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (‌مؤسسه رسانه‌های تصویری) می‌توانند نسبت به ضبط و پخش آن دسته از‌برنامه‌های ماهواره که مغایر با ارزش‌های و مبانی فرهنگ اسلامی و ملی نباشد اقدام نمایند.
‌ماده ۶ – دستگاه‌های صدا و سیما، پست و تلگراف و تلفن و سازمان‌های وابسته از شمول این قانون مستثنی می‌باشند.
‌تبصره – صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران به منظور واردات فرستنده‌ها، تجهیزات تولید و پخش و لوازم یدکی متعلق به آنها مواد اولیه تولید‌فیلم و سریال از اخذ مجوز ورود و گواهی عدم ساخت وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی نظیر وزارتخانه‌های پست و تلگراف و تلفن، صنایع و‌بازرگانی و گواهی سازمان انرژی اتمی و ثبت سفارش وزارت بازرگانی معاف می‌باشد.

 

 

‌ماده ۷ – دستگاه‌ها و سازمان‌هایی که برای انجام وظایف قانونی خویش لازم است از تجهیزات دریافت از ماهواره استفاده نمایند باید مجوز لازم را‌از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با هماهنگی وزارتخانه‌های اطلاعات و پست و تلگراف و تلفن کسب نمایند.

 

 

‌ماده ۸ – واردکنندگان، تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان تجهیزات دریافت از ماهواره علاوه بر ضبط و مصادره اموال مکشوفه توسط دادگاه‌ها به‌مجازات ده تا یکصد میلیون ریال محکوم می‌گردند.

 

 

‌ماده ۹ – استفاده‌کنندگان از تجهیزات دریافت از ماهواره علاوه بر ضبط و مصادره اموال مکشوفه به مجازات نقدی از یک میلیون تا سه میلیون ریال‌محکوم می‌گردند.

 

 

‌الف – حمل ، نگهداری، نصب و تعمیر تجهیزات دریافت از ماهواره ممنوع و مرتکبین به مجازات نقدی از یک تا پنج میلیون ریال محکوم‌می‌گردند.

 

 

ب – وجوه دریافتی بابت مجازات مواد ۸ و ۹ این قانون به خزانه واریز و صد درصد (۱۰۰%) آن جهت تأمین هزینه‌های اجرای این قانون و مقابله‌با تهاجم فرهنگی در اختیار وزارتخانه‌های کشور و فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران قرار داده می‌شود تا در‌حدود اعتبارات مصوب بودجه سالانه کل کشور به مصرف برسد.

 

 

 

 

 

 

‌ماده ۱۰ – وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری وزارت پست و تلگراف و تلفن و سازمان‌های ذیربط موظفند با بهره گرفتن از اهرم‌های حقوقی و‌بین‌المللی در جهت حراست از مرزهای فرهنگی کشور و حفظ کیان خانواده علیه برنامه‌های مخرب و مبتذل ماهواره اقدام لازم را انجام دهند.

 

 

‌تبصره – نشر آگهی‌های تبلیغاتی از طرق مختلف توسط مطبوعات، صدا و سیما یا تبلیغات شهری که متضمن جواز استفاده از برنامه‌های ماهواره‌می‌باشد ممنوع است.

 

 

‌ماده ۱۱ – دولت موظف است ظرف مدت یک ماه از تاریخ تصویب این قانون آیین‌نامه اجرایی آن را تهیه و تصویب نماید.[۳]

 

 

‌قانون فوق مشتمل بر یازده ماده و چهار تبصره در جلسه روز یکشنبه بیست و سوم بهمن ماه یک هزار و سیصد و هفتاد و سه مجلس شورای اسلامی‌تصویب و در تاریخ ۱۳۷۳٫۱۱٫۲۶ به تأیید شورای نگهبان رسیده است.

 

 

 

 

 

۲-۲-۲آیین‌نامه اجرایی قانون “‌ممنوعیت بکارگیری تجهیزات دریافت از ماهواره”

 

 

‌هیأت وزیران در جلسه مورخ ۱۳۷۴٫۱٫۹ به استناد ماده (۱۱) قانون “‌ممنوعیت بکارگیری تجهیزات دریافت از ماهواره” – مصوب ۱۳۷۳٫۱۱٫۲۳ – آیین‌نامه‌اجرایی قانون مذکور را به شرح زیر تصویب نمود:

 

 

ماده ۱ – مجوز استفاده از تجهیزات دریافت از ماهواره توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با نظرخواهی از وزارتخانه‌های پست و تلگراف و تلفن (‌برای‌صلاحیت‌های فنی) و اطلاعات موظفند حداکثر ظرف پانزده روز از زمان تقاضا، نسبت به درخواست‌های واصل شده اعلام نظر نمایند پس از پایان مهلت تعیین‌شده در صورت عدم اعلام نظر دستگاه‌های فوق، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مجاز به ارائه مجوز خواهد بود.

 

 

‌ماده ۲ – وزارت امور خارجه مشخصات و اسامی نمایندگیهای سیاسی و کنسولی کشورهای خارجی و سازمانهای بین‌المللی را که بر اساس حقوق بین‌الملل از‌شمول مفاد این قانون مستثنی هستند به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعلام می‌کند.

 

 

‌ماده ۳ – وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با رعایت ماده (۷) قانون به طور مستمر اسامی و مشخصات استفاده‌کنندگان مجاز تجهیزات دریافت از ماهواره و تغییرات آنها را به وزارت کشور‌اعلام می کند تا وزارت کشور نسبت به جمع‌آوری تجهیزات استفاده‌کنندگان غیر مجاز و معرفی آنان به مراجع قضایی اقدام کند.
‌ماده ۴ – شرکت‌های تولیدکننده و سازنده داخلی چنانچه حسب نیازهای و سفارش سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران و وزارت پست و تلگراف و‌تلفن بر اساس قراردادهای منعقد شده مبادرت به تولید و ساخت تجهیزات موضوع قانون در مدت قرارداد نمایند از شمول ممنوعیت‌های مندرج در مواد (۸) و(۹) قانون خارج بوده و وزارت کشور متعرض آنها نخواهد شد.

 

 

‌وزارت کشور مکلف است ضمن تدوین دستورالعمل لازم، ترتیبی اتخاذ نماید تا مأمورین انتظامی در مقام اجرای مواد (۸) و (۹) قانون متعرض مأمورین و‌متصدیان حمل و نقل، انبارها و مراکز نصب و تعمیر و نگهداری سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران و وزارت پست و تلگراف و تلفن نگردند و‌همکاری‌ها و هماهنگی‌های لازم را معمول نمایند.

 

 

‌ماده ۵ – دستگاه‌های فرهنگی کشور برای تحقق مفاد ماده (۴) قانون و به منظور تبیین اثرات مخرب استفاده از برنامه‌های ماهواره‌ای و نیز سایر دستگاه‌های‌اجرایی برای تحقق ماده (۱۰) قانون موظفند با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران حسب مورد همکاری نمایند.

 

 

‌کلیه دستگاه‌های فرهنگی کشور مکلفند قبل از تصویب بودجه سالانه کل کشور، طرحهای لازم پیشنهاد خود را جهت مقابله با تهاجم فرهنگی و تبیین اثرات‌مخرب برنامه‌های منحرف‌کننده ماهواره به سازمان برنامه و بودجه ارائه کنند تا در بودجه سالانه آنان منظور گردد.[۴]

 

 

‌ماده ۶ – وزارت کشور جهت جمع‌آوری تجهیزات دریافت از ماهواره با توجه به وظایف نیروی انتظامی اقدام خواهد نمود و حسب مورد می‌تواند از نیروی‌مقاومت بسیج استفاده نماید.

 

 

‌ماده ۷ – کسانی که پس از انقضای مهلت مقرر در قانون به صورت داوطلبانه، تجهیزات خود را تحویل دهند، مشمول مقررات مربوط به کیفیات مخففه در‌مجازاتها خواهند بود.

 

 

‌ماده ۸ – در اجرای ماده (۳) قانون، وزارت اطلاعات از طریق تعیین رابط، اخبار لازم را در اختیار وزارت کشور قرار خواهد داد. وزارت کشور با همکاری‌وزارتخانه‌های اطلاعات، فرهنگ و ارشاد اسلامی و پست و تلگراف و تلفن و گمرک ایران با توجه به اخبار و اطلاعات واصل شده و راه‌کارهای ارائه شده توسط‌دستگاه‌های مزبور اقدامات اجرایی لازم را معمول خواهد داشت. بدین منظور ستادی متشکل از نمایندگان دستگاه‌های مزبور در وزارت کشور مستقر خواهد‌گردید.

 

 

‌ماده ۹ – وزارت کشور مکلف است در قبال توقیف تجهیزات موضوع قانون صورتجلسه‌ای تنظیم و نسخه‌ای از آن را جهت اجرای تبصره ماده (۳) قانون به‌سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران ارسال نماید.
‌ماده ۱۰ – تجهیزات موضوع قانون که به طور داوطلبانه به وزارت کشور تحویل داده می‌شود یا حسب مورد توسط وزارت کشور و مرجع صلاحیت‌دار قضایی‌ضبط و مصادره می‌شود، ماهانه طی صورتجلسه‌ای با امضای نمایندگان وزارت کشور، مرجع ذیربط قضایی و سازمان صدا و سیما به مراکز استانی سازمان صدا‌و سیما تحویل داده خواهد شد.
‌ماده ۱۱ – تعریف تجهیزات مشمول قانون بر عهده وزارت پست و تلگراف و تلفن است. وزارت پست و تلگراف و تلفن موظف است ظرف یک ماه نسبت به‌ارائه تعاریف مربوط اقدام نماید.

 

 

‌تبصره – تشخیص تجهیزات فنی مشمول قانون در مبادی ورودی و سایر نقاط کشور بر اساس قوانین و مقررات جاری کشور، بر عهده دستگاه‌های ذیربط خواهد‌بود.

 

 

‌ماده ۱۲ – در اجرای تبصره ماده (۶) قانون، سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران به منظور واردات فرستنده‌ها، تجهیزات تولید و پخش و لوازم یدکی‌متعلق به آنها، مواد اولیه تولید فیلم و سریال از اخذ مجوز ورود و گواهی عدم ساخت وزارتخانه‌ها و سازمانهای دولتی نظیر وزارتخانه‌های پست و تلگراف و‌تلفن، صنایع و بازرگانی و گواهی سازمان انرژی اتمی و ثبت سفارش وزارت بازرگانی معاف است.

 

 

‌ماده ۱۳ – وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در اجرای تبصره ماده (۱۰) قانون مجازند به تناسب مسئولیتهای‌خود دستورالعملهای لازم را برای تعیین آگهی‌های تبلیغاتی غیر مجاز تدوین و بنا به حوزه صلاحیت خود، راساً و به طور جداگانه به ناشرین و مطبوعات و‌بنگاه‌های تبلیغاتی همچنین واحدهای داخلی و تابع خود ابلاغ نمایند.

 

 

‌ماده ۱۴ – دستگاه‌ها و سازمانها می‌توانند ‌با رعایت ماده (۷) قانون و با ذکر دلایل توجیهی به امضای بالاترین مقام اجرایی خود برای استفاده از تجهیزات گیرنده برنامه‌های تلویزیونی‌ماهواره‌ای از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی درخواست مجوز کنند.[۵]

 

 

‌تبصره – مسئول واحد استفاده کننده از تجهیزات در برابر هر گونه استفاده غیر قانونی از آن پاسخگو خواهد بود. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دوره‌های‌توجیهی مناسب را برای آموزش و آمادگی این مسئولان برگزار می‌کند. تأیید صلاحیت مسئولان منوط به موفقیت در این دوره‌ها است.

 

 

 

 

 

۲-۳-جرم داشتن ماهواره :

 

 

۲-۳-۱ استفاده ار ماهواره

 

 

به موجب  قانون ممنوعیت استفاده از تجهیزات ماهواره ای مصوب ۱۳۷۳  ورود، توزیع و استفاده از تجهیزات دریافت از ماهواره جز در مواردی که قانون تعیین کرده است ممنوع می‌باشد و وزارت کشور موظف است با بهره گرفتن از نیروهای انتظامی و یا نیروی مقاومت بسیج در اسرع وقت نسبت به جمع‌آوری تجهیزات دریافت ‌از ماهواره اقدام نماید.

 

 

وزارت کشور موظف است با هماهنگی وزارت اطلاعات با وسایل ممکن نسبت به جلوگیری از ورود و توزیع تجهیزاتی که صرفاً برای‌دریافت از ماهواره مورد استفاده قرار می‌گیرد اقدام نماید و ضمن توقیف وسایل فوق عاملین آن را با وسائل توقیفی به مراجع صالحه قضائی معرفی‌نماید. کلیه کالاهای ضبط و مصادره شده موضوع این قانون جهت توسعه پوشش رادیو و تلویزیونی کشور در اختیار سازمان صدا و سیمای‌جمهوری اسلامی ایران قرار می‌گیرد.[۶]

 

 

واردکنندگان، تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان تجهیزات دریافت از ماهواره علاوه بر ضبط و مصادره اموال مکشوفه توسط دادگاه‌ها به‌مجازات ده تا یکصد میلیون ریال محکوم می‌گردند

 

 

‌۲-۳-۲وظیفه سایر مسئولان

 

 

-کلیه دستگاه‌های فرهنگی کشور موظفند اثرات مخرب استفاده از برنامه‌های منحرف‌کننده را در جامعه تبیین نمایند.

 

 

– سازمان صدا و سیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (‌مؤسسه رسانه‌های تصویری) می‌توانند نسبت به ضبط و پخش آن دسته از‌برنامه‌های ماهواره که مغایر با ارزش‌های و مبانی فرهنگ اسلامی و ملی نباشد اقدام نمایند.

 

 

– دستگاه‌ها و سازمان‌هایی که برای انجام وظایف قانونی خویش لازم است از تجهیزات دریافت از ماهواره استفاده نمایند باید مجوز لازم را‌از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با هماهنگی وزارتخانه‌های اطلاعات و پست و تلگراف و تلفن کسب نمایند.

 

 

– وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری وزارت پست و تلگراف و تلفن و سازمان‌های ذیربط موظفند با بهره گرفتن از اهرم‌های حقوقی و‌بین المللی در جهت حراست از مرزهای فرهنگی کشور و حفظ کیان خانواده علیه برنامه‌های مخرب و مبتذل ماهواره اقدام لازم را انجام دهند.

 

 

-نشر آگهی‌های تبلیغاتی از طرق مختلف توسط مطبوعات، صدا و سیما یا تبلیغات شهری که متضمن جواز استفاده از برنامه‌های ماهواره‌می‌باشد ممنوع است.[۷]

 

 

‌۲-۳-۳ مجازات متخلفات

 

 

واردکنندگان، تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان تجهیزات دریافت از ماهواره علاوه بر ضبط و مصادره اموال مکشوفه توسط دادگاه‌ها به‌مجازات ده تا یکصد میلیون ریال محکوم می‌گردند.

 

 

‌استفاده‌کنندگان از تجهیزات دریافت از ماهواره علاوه بر ضبط و مصادره اموال مکشوفه به مجازات نقدی از یک میلیون تا سه میلیون ریال‌محکوم می‌گردند.

 

 

‌الف – حمل ، نگهداری، نصب و تعمیر تجهیزات دریافت از ماهواره ممنوع و مرتکبین به مجازات نقدی از یک تا پنج میلیون ریال محکوم‌می‌گردند.

 

 

ب – وجوه دریافتی بابت مجازات مواد ۸ و ۹ این قانون به خزانه واریز و صد درصد (۱۰۰%) آن جهت تأمین هزینه‌های اجرای این قانون و مقابله ‌با تهاجم فرهنگی در اختیار وزارتخانه‌های کشور و فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران قرار داده می‌شود تا در‌حدود اعتبارات مصوب بودجه سالانه کل کشور به مصرف برسد.

 

 

پلیس همیشه با جرم مشهود برخورد می‌کند، به طوری که در مکان‌هایی که دیش ماهواره مشهود( قابل رویت) است، از سوی پلیس جمع‌آوری می‌شود و تا زمانی که قانون مصوب سال ۱۳۷۳ مجلس شورای اسلامی مبنی بر جلوگیری از استفاده غیرمجاز از ماهواره‌ها پا برجاست، نیروی انتظامی هم مجری این مصوبه است. قابل ذکر است بدانید جمع‌آوری ماهواره‌ها از سوی پلیس مربوط به مسائل اخیر نبوده و به صورت دائمی است.بسیج هم ضابط قضایی است و اگر حکم قضایی داشته باشد می‌تواند نسبت به جمع‌آوری ماهواره اقدام کند. با اینکه استفاده از تجهیزات ماهواره ای جرم است اما مطابق قانون هیچ کس بدون داشتن دستور قضایی، حق ورود به منزل مردم را ندارد و این خود نوعی جرم محسوب می شود. [۸]

 

 

 

 

 

۲-۴ وضعیت حقوقی پخش مستقیم ماهواره ها

 

 

قبل از دستیابی بشر به فضای ماورای جوی واجرام سماوی ، وضعیت حقوقی فعالیتهای انسانی در فضا بیشتر امری فرضی و تخیلی قلمداد میشد تا واقعیت علمی،تا زمانی که استفاده از ماهواره های پخش برنامه های تلویزیونی احتیاج به دستگاه های مفصل زمینی با آنتنهای بزرگ با قطر ۲۰ ۳۰ متر داشت پخش برنامه های تلویزیون بوسیله ماهواره مسئله ای بین کشورهای جهان ایجاد نمی کرد.

 

 

ولی با توسعه تکنولوژی ماهواره ای وامکان گرفتن برنامه های تلویزیونی ماهواره ای در منطقه ، پخش آنها با آنتنهای بشقابی ۳۰ ۴۰ سانتی متری و به بازار آمدن تلویزیون هایی که آنتن مخصوص اخذ برنامه های ماهواره ای در خود آنها جاسازی شده مسئله صورت دیگری پیدا کرد و بلوک سوسیالیست آن دوران وکشورهای جهان سوم را با توسل به اصل حاکمیت ملی از یک طرف و کشورهای طرفدار آزادی بدون قید وشرط انتقال برنامه های تلویزیونی ماهواره ای به استناد اصل جریان آزاد اطلاعات از سوی دیگر در مقابل هم قرار داد البته آن زمان فرانسه در صف جهان سوم و کشورهای سوسیالیستی قرار داشت و پخش بدون اجازه برنامه تلویزیون را نقض حاکمیت کشورها می دانست .

 

 

در ۴ اکتبر ۱۹۵۷ که اتحاد جماهیر شوروی سابق نخستین قمر مصنوعی ( اسپوتنیک ۱) را به فضا پرتاب کرد ایالات متحده امریکا نیز جهت عقب نماندن از رقیب در ۳۱ ژانویه ۱۹۵۸ قمر مصنوعی خود بنام (اکسپلورر ۱) را به فضا فرستاد و روز به روز دامنه فضایی گسترش یافت – (ارسال اسپوتنیک ۱ )از طرف شوروی امریکا را وادار کرد تلاشهای وسیعی در جهت قانونمند کردن ارسال ماهواره واستفاده از فضا مطرح گردد و ظرف شش هفته پس از ( ارسال اسپوتنیک ۱)اولین قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل به شماره ۱۱۴۸ با ۵۶ رای موافق ممتنع۱۵ ممتنع و ۹ رای منفی از جمله شوروی به تصویب رسید که توسط کانادا، فرانسه ، امریکا و انگلیس ارائه شد که در آن تاکید شد : ارسال هر شیء به فضای ماورای جو باید منحصراً با اهداف صلح جویانه و علمی باشد .هر دو ابر قدرت ترس واقعی از نظامی شدن فضا داشتند.

 

 

مکاتبات آیزنها در در ۱۹۸۵ با رهبر وقت شوروی مبنی بر صلح آمیز و علمی بودن استفاده از فضا به خوبی نشانگر این اضطراب است .[۹]

 

 

براساس قطعنامه به شماره (۱۱۱×) ۱۳۴۸ ، کمیته ای تحت عنوان کمیته ویژه استفاده صلح آمیز از فضای ماورای جو سازمان ملل تشکیل شد تا با همکاری دولتها نسبت به تنظیم مقررات همگانی اقدام کند واز وظایف مهم آن بررسی حقوقی مشکلات فضایی می باشد واز مشکلات حقوقی : اختلاف بر سر مفاهیم و اصول حقوقی موجود در حقوق بین الملل است اصولی مانند اصل حامیت اصل آزادی اطلاعات و غیره این کمیته بنام کوپیوس از ابتدای تأسیس تاکنون همه ساله گزارش کارسالیانه خود را شامل گزارش کارکمیته های فرعی علمی ، فنی وحقوقی به مجمع عمومی سازمان ملل تسلیم می کند ودر حال حاضر اعضای کوپیوس شامل ۶۲ کشور عضو سازمان ملل متحد است این تعداد از ابتدای تاسیس کوپیوس تا ۱۹۹۴ براساس تصمیمات مجمع عمومی سازمان ملل متحد افزایش یافته اند.[۱۰]

 

 

اصل آزادی فضا نخستین بار توسط کمیته فرعی کوپیوس در مه ۱۹۵۹ جهت دستیابی به راه حلهای همکاری بین المللی در امور فضایی تشکیل شده بود اعلام شد. این کمیته از همان ابتدا به علت تنش موجود بین دو ابر قدرت وقت و شروع جنگ سرد با تحریم شوروی سابق و دو کشور چک اسلواکی و لهستان مواجه شد و باوجود شرکت نکردن آنها دونکته مهم از سوی کمیته اعلام شد :

 

 

۱-مقررات مندرج در منشور سازمان ملل تنها حاکم و قابل اجرا بر زمین نبوده بلکه ناظر وحاکم برفضا و فعالیتهای فضایی نیز است .

 

 

۲- فضای ماورای جو باید بطور مساوی و آزادانه قابل بهره برداری بوده استفاده از آن تابع مقررات حقوقی بین المللی و موافقت نامه های موجود و آتی است .

 

 

فقدان حقوق خاص درخصوص ارسال و دریافت امواج رادیویی سبب شد تا در سال ۱۹۶۱ مجمع عمومی سازمان ملل بطور ویژه ای قطعنامه ای را مبنی بر توسعه هر چه بیشتر حقوق ارتباطات فضایی تصویب نماید .

 

 

در سال بعد ۱۹۶۲ نیز قطعنامه دیگری را باعنوان تاکید بر ضرورت مدت انجام مباحثات وهمکاریهای بین المللی در خصوص جنبه های مختلف استفاده از فضای ماورای جو انجام همکاریهای بین المللی در زمینه ارتباطات فضایی بخصوص ارتباطات ماهواره ای کارآمد و موثر را به دولتهای عضو سازمان ملل توصیه نمود .

 

 

طراحان حقوق توسعه فضا به دولتها هشدار داده بودند که از آثار منفی واحیاناً زیانبار فن آوری ارتباطات فضایی اجتناب کنند.

 

 

[۱] – ساروی،محسن – کیهان، محمد رضاعقد ماهواره و سیر تحولات قوانین مربوط به آن در حقوق ایران  پژوهشنامه فرهنگ پائیز ۱۳۷۲ – شماره ۱۴ ص۵۲

 

 

[۲] – پایگاه آموزشی مهداد قوه قضاییه: حق دادخواهی  و مراجع اعتراض در حوزه ماهواره و فرهنگ، کد خبر: ۵۲ : http://www.mahdad.ir

 

 

[۳] – پاایگاه آموزشی مهداد قوه قضاییه: حق دادخواهی  و مراجع اعتراض در حوزه ماهواره و فرهنگ، کد خبر: ۵۲ : http://www.mahdad.ir

 

 

[۴] – پایگاه آموزشی مهداد قوه قضاییه: حق دادخواهی  و مراجع اعتراض در حوزه ماهواره و فرهنگ، کد خبر: ۵۲ : http://www.mahdad.ir

 

 

[۵] – پاایگاه آموزشی مهداد قوه قضاییه: حق دادخواهی  و مراجع اعتراض در حوزه ماهواره و فرهنگ، کد خبر: ۵۲ : http://www.mahdad.ir

 

 

[۶] پاسخ و سؤالات از کمیسیون استفتائات و مشاورین حقوقی شورای عالی قضایی ؛ جلد اول، سال ۱۳۶۲، مسئله شماره ۱۲، ص ۸۵

 

 

[۷] – میرزایی ، محمد ، تکنولوژی ماهواره ها ، گاهنامه دانشگاه علم و صنعت، شماره ۳ ، ۱۳۸۸ ، ص ۴۱

 

 

 

 

 

[۸] میرزایی ، محمد ، تکنولوژی ماهواره ها ، گاهنامه دانشگاه علم و صنعت، شماره ۳ ، ۱۳۸۸ ، ص ۴۳

 

 

 

 

 

[۹] – میرزایی ، محمد ، تکنولوژی ماهواره ها ، گاهنامه دانشگاه علم و صنعت، شماره ۳ ، ۱۳۸۸ ، ص ۴۳

 

 

[۱۰] – میرزایی ، محمد ، تکنولوژی ماهواره ها ، گاهنامه دانشگاه علم و صنعت، شماره ۳ ، ۱۳۸۸ ، ص ۴۷

 

 

 

تحقیقات نشان می دهد که محتوای برنامه های تلویزیونی ایران ، هفت مقطع را طی کرده اند که  پنج مقطع آن مربوط به پیش از انقلاب و دو مقطع دیگر آن مربوط به پس از انقلاب می باشد.  چنان که به وضوح دیده می شود انقلاب اسلامی به عنوان مرزی مشخص ، محتوای دو مقطع قبلی را  متفاوت از پنج مقطع بعدی کرده بود ، ۴۵ در صد امروز ایران را کسانی تشکیل می دهند که  هرگز مقاطع قبلی را لمس نکردهاند و پس از انقلاب اسلامی متولد شدهاند اما از سوی دیگر ۲۳  در صد جعیت ایران له هنگام پیروزی انقلاب اسلامی ۲۰ سال و یا بشتر داشته اند محتوای  تلویزیون مقاطع قبلی را در حافظه خود دارند و عده ای از آنها از محتوای تلویزیون فعلی راضی  نیستند .

 

 

 

 

 

۱-۱۱چند ویژگی کانال های ماهواره ای :

 

 

۱-۱۱-۱ تک گویی در برابر گفت و گو

 

 

تک سخنگویی (گفت وگوی یک نفره )

 

 

بسیاری از برنامه های کانال های ماهواره ای ایرانی «رادیوی تصویری » هستند ، نه تلویزیونی که به  طور یک نواخت شامل یک مجری می شود که پشت میزی نشسته و در یک تک گویی (صحبت طولانی  یک نفره) و نه گفت و گو (تبادل آزادانه عقاید دو یا چند نفر ) می پردازد . اغلب شاخه های گل  پرچم ایران با نشان شیر و خورشید ، اوراق ( یادداشت ها و نمابر ها ) ، تلفن همه جا حاضر ، دستگاه  فکس که پیام های مکتوب بینندگان را بیرون می ریزد ، بر روی میز دیده می شود . در مقابل ، آزادی  تی وی ، که شاید شدیدترین مخالف رژیم اسلامی در ایران در میان این کانال هاست ، تلفن ندارد و  باز خورد مخاطبان را از طریق دستگاه فکس دریافت می کند . دستگاه تلفن یا فکس نکت اصلی بیشتر برنامه های ماهواره ای ایرانی هستند . ظاهراً از طریق  تعداد تماس های تلفنی یا فکس هاست که این کانال ها میزان و سطح موفقیت و معروفیت خود را  می سنجند . تهعداد تماس های تلفنی یا فکس بینندگان به عنوان نوعی میزان سنجی عملی مخاطبان  برای یک برنامه خاص مجری دائماً مواظب دستگاه تلفن و فکس است و به محض اینکه چراغی  روشن می شود و صدای دستگاه شنیده می شود ، جمله اش را قطع می کند ، نمابر را بر می دارد یا شروع  میک ند به تبادل شفاهی که اغلب پر است از تعارف و سنان بی محتوا .  از سوی دیگر ، کسانی هستند که با یک دیدگاه یا قصد خاص تماس می گیرند . این تماس  گیرندگان معمولاً از بذله گویی پرهیز گکرده و به گونه ای مخالف مطالب ناخوشایند و اهانت آور درباره  دولت ایران ، سیاستمداران ، سلطنت طلبان ، مشاهیر یا شخصیت های رادیو و تلویزیونی بیان می کنند .  آنان اغلب با صدای بلند ، احساسی ، غیر منطقی و اتهمای سخن می کویند .  اظهارات آنان با هیجان زیاد ، عاری از دستور زبان و غیر مستند است. [۱]

 

 

 

 

 

۱-۱۱-۲ عمومی در مقابل خصوصی

 

 

تعاملات تلفنی به عنوان مقدمه متعارف برای مشارکت بیننده ، فعالیتی معمول هستند که می توانند بینش پر معنایی را در فرهنگ ایرانی ایجاد نمایند بخصوص در سبک ارتباط . تماس گیرندگان اغلب مرزهای بین فضای خصوصی و عمومی را تشخیص نمی دهند یا محترم نمی شمارند . به نظر میرسد که آنها این ضرب المثل معروف فارسی که هر سخن جایی و هر نکته مکانی دارد را فراموش می کنند .

 

 

پر واضح است که مکاتباتی مشابه موارد فوق مناسب تلویزوین و رادیو نیست . بعلاوه مقدار زمانی که تعارف یامتهم کردن ها می شود ، بسیار زیاد است گاهی به نظر می رسد که بینندگان تمایل دارند شخصیت های تلویزیون خود را با بیان عبارتی تحت تاثیر قرار دهند .« شما بی نظیرید ، شوی شما بهترین است ، کانال شما عالی است ، شما خیلی زیبایید ، من دوستتان دارم ، خاله من شما را دوست دارد ، همسایه ها شما را دوست دارند » و الی آخر . در پاسخ این گفتار ها ، مجری که از تعارفات لذت برده است ، به گونه ای مشابه پاسخ می دهد : « اختیار دارید …. من کوچیک شما هستم … نوکر شما هستم … خیلی لطف دارید … ممنون هستم »از این ابزار احساسات … « شما گل هستید» ! و الی آخر.

 

 

نبود ارتباط بین اظهار نظرهای شفاهی و بخصوص تعارفات تو خالی و خود ستایی ها و چنین رفتار های معمول در میان ایرانی ها به طور لی باعث حیرت است . به عبارت دیگر به نظر می رسد این عده در لفظ بسیار موثر و در عمل به گفتار بسیار غیر موثر هستند . [۲]

 

 

معمولاً تبادلات کوتاه است و اگر تماس گیرنده وارد مشاجره شود قطع می گردد . البه برخی نکات هوشمندانه معقول نیز از سوی برخی بینندگان و مجریان وجود دارد ولی به طور کلی به نظر میرسد که هردو طرف عقیده و هدف معینی دارند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

۱-۱۱-۳ تماس گیرندگان و دلایل

 

 

عملاً ، همه کانال های ماهواره به غیر از یکی (تلویزیون آزادی ) ، تماس تلفنی بینندگان را پخش می کنند. در بسیاری موارد بینندگان و شخصیت های تلویزیونی هر دو تحلیل انتقادی و منطقی را کنار گذاشته و اغلب مغلوب احسلاسات تهاجمی می شوند. به عبارت دیگر ، رقابت بین این دو احساس منطق را تحت الشعاع قرار می دهد و این شاید یک نقطه ضعف بزرگ شیوه ارتباطی ایرانیان باشد که به صروت دقیق تر می توان از آن به عنوان « نبود ارتباط » یا «غیر ارتباط » نام برد. ( به نظر می رسد که همه در صدد بی اعتباری ، مخالفت ، نادیده گرفتن و دور زدن یکدیگرند ) . البته موارد استثنایی نیز وجود دارد . واضح است که فتنه های یک مادر نگران از اعتیاد پسر یا دخترش به مواد مخدر یا زندانی که در گذشته شکنجه شده است نه تنها غیر منطقی بلکه بسیار احساسی نیز باشد . [۳]

 

 

 

 

 

۱-۱۱-۴ فرد گرایی در مقابل جمع گرایی

 

 

در بسیار موارد، تماس گیرندگانی که حرفی برای گفتن دارند ، جای سوالات سازنده به ابراز نظر های طولانی (وگاهی غیر مربوط وتهاجمی) رو می آورند . شاید این الگوی ارتباطی به این جنبه کلی بر می گردد که ایرانیان « همه چیزدان » هستند و نیازی به سوال کردن و تفکر « خارج از چارچوب » ندارند . عملا به نظر می رسد همگی عقیده ای ثابت و راسخ درباره مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ایران دارند . البته هرکس عقیده مختص به خود را دارد ولی مشکل این است که افکار گسیخته ، روابط گسسته ، اهداف مبهم ، منطق تفکیک و عقاید اجباری به همراه خود شیفتگی با خود مداری یک گروه یا ملت را از دستیابی به وفاق در هر اقدامی دور می دارد. به نظر می رسد که هر ایرانی دارای یک عقیده و نقشه اصلی (هر چند تعریف نشده ) برای آینده ایران بهتر است و در حالی که همگی منتظر «کسی » از « جایی » هستند تا برای وضعیت جاری و مسیر آتی کشور «کاری » کند در طول تاریخ ، امید به یک «شخص » یه عنوان منجی ملت تاثیر مخرب و معکوس بر رشد و توسعه نظام دولتی دمکراتیک در ایران داشته است. این دیدگاه محدود و انتظار غیر واقعی نه تنها محکوم به شکست است بلکه وضعیت اجتماعی دشواری به وجود آورده است که نیاز به مطالعه ، تجزیه و تحلیل و توصیف از سوی دانشمندان علوم اجتماعی است[۴] .

 

 

۱-۱۱-۵ حمایت عمومی در مقابل حمایت فردی

 

 

پخش برنامه ، کاری بسیار پر هزینه ، رقابتی و زمان بر است و کاملا مشخص نیست که ۱۱ کانال ماهواره ایرانی چه گونه به فعالیت های خود ادامه می دهند . مالکان و کارگزاران این کانال یکدیگر را به مرتبط بودن با سیا ، رضا پهلوی و منابع داخلی متهم می کنند و هیچ کدام منابع درآمد و حمایت های خود را به بینندگان اعلام نمی کنند. حتی مراجعه به سایت های اینترنتی این ایستگاه نیز اطلاعاتی ار ماموریت ، فلسفه ، مناب در آمد و وابستگان آنان نمی دهند. [۵]

 

 

تعدادی از کانال ها در برنامه خود ادعا کرده اند که از سوی کمک های عمومی و خصوصی ( حق عضویت ماهانه و اهدایی ) حمایت می شودن. بعضی از مالکین حتی ادعا کرده اند برای تاسیس و رائه خدمات تلویزیونی مجبور به فروش خانه و دارایی هایشان شده اند و این اقدام آنان به دلیل عشق به ایران ومخالفت با رژیم ایران بعضی نیز اشک ریزان تهدید می کنند که در صورت عدم حمایت مالی ازسوی ببینندگان مجبور به بستن ایستگاه خواهند شد . [۶]

 

 

درواقع این شبکه ها با فضایی شیزوفرنیک وخیالی که سعی در القای وجود جو خفقان در ایران را دارند وبازگشت پیروزمندانه وعن قریب به وطن را نوید می دهند نتوانسته اند جایی در میان مخاطبان داخل کشور باز کنند . اما شبکه های سرگرمی ساز نیز علی رغم ادعای استقلال از احزاب سیاسی نشان داده اند که در مواقع حساس از ناخنک زدن به مسائل سیاسی هم بدشان نمی آید .[۷]

 

 

 

 

 

 

 

بنا براین می توان گفت که این شبکه هیچ گونه اطلاعات موثق و درستی را در اختیار خوانندگان قرار نمی دهد که در این باره می توان به خبر قتل کیانوش استقرارزاهده ( یکی از شخصیت های برره) در شبکه رنگارنگ شاره کردو این شبکه نیز در سال گذشته پدیده ای به نما هخا را معرفی کرده بود .[۸]

 

 

 

 

 

۱-۱۲ مالکیت و نام ادراه کنندگان شبکه های فارسی زبان ماهواره ای :

 

 

همان طور که ذکر شد آمارها نشان دهنده این واقعیت  است که مبدا اکثریت کانال ها در آمریکا می باشدو با این حال نیز همه می دانند که برای مثال مالکیت و فعالیت کانال ماهواره ای جام جم ۲ ایران از داخل بوده و نظام پخش آگهی تلویزیونی را در آمریکا کاملا ازسوی آگهی دهندهگان حمایت می شود و نظام پخش آگهی های تلویزیونی در آمریکا به حمایت های مالی بینندگان ، اهدا کنندگان خصوصی ، کمک های دولتی و پذیره نویسی های شرکتی فعالیت می کند . برای مثال ، در سایت اینترنتی رادیو فردا این عبارت به وضوخ آمده است « رادیو فردا سرویس پخش بین المللی ایالات متحده است که هزینه آن از سوی کنگره آمریکا تامین می شود و توسط هیات پخش فرمانداران (بی بی سی) که موسسه دولتی امریکایی است اداره می شود.

 

 

معلوم نیست ۱۱ کانال ماهواره ای ایرانی کنونی چگونه در دنیای بسیار رقابتی و پر هزینه حرفه رادیو تلویزیون ( یعنی هزینه های روزانه ، وسایل و تجهیزات ، امکانات استودیویی ، دستمزد ، بیمه، اجاره ها ، برنامه نویسان ، مجریان ، خدمات عمومی ، مخارج فرستنده های ماهواره ای و غیره ) به کار ادامه می دهند . شاید عدد تخمینی ۰۰۰/۱۰۰ دلار در ماه برای هر یک از ایستگاه ها یک عدد محافظه کارانه باشد . به نظر نمی آید که ایستگاه تلویزیونی بتواند پخش برنامه های منظم خود را صرفا از طریق فروش فرش های ایرانی ، بلیت کنسرت ها ، آگهی های تجاری و کمک های مالی بینندگان تامین نماید . [۹]

 

 

 

 

 

۱-۱۳ کارکرد خبری – سیاسی و تفریحی شبکه های ماهواره فارسی زبان :

 

 

– برنامه های شبکه های ماهواره ای اخبار واقعی ایران را در اختیار مردم می گذارند ۶/۴۵در صد پاسخگویان با نظر یاد شده ، « موافق یا کاملا موافقند » و در مقابل ۷/۴۸ در صد نظر « مخالف یا کاملا مخالف » دارند ماینگین نظر های ابرار شده ۵/۲ است که نشان دهنده نظر نسبتا مخالف است ، اما شدت مخالفت زیاد نیست.

 

 

– مقایسه میزا تاثیر عوامل مختلف در جذب بینندگان شبکه های ماهواره ای مقایسه نتایج مربوط به میزان تاثیر عوامل مختلف مطرح شده نشان می دهد تماشای فیلم های سینمایی و سریال ها و در مقایسه با سایر عوامل بیشترین تاثیر را در جذب بینندگان شبکه های سینمایی و سریال ها در مقایسه با سایر عوامل بیشترین تاثیر را در جذب بینندگان شبکه های ماهواره ای را دارد . درعین حال علاوه برفیلم سینمایی و سریال ها ، دیدن خوانندگان و هنر پیشه های ایرانی و تماشای برنامه های علمی – آموزشی در حد «زیاد » در جذب بینندگان شبکه های ماهواره ای موثر هستند . نمرات میانگین سه عامل دیگر یعنی ماشای برنامه های ورزشی ، آشنایی با زندگی ایرانیان ساکن کشور ها و شنیدن اخبار و تحلیل های سیاسی درخصوص ایران را در حد « کم » نشان می دهد .

 

 

-برنامه های مورد علاقه بینندگان شبکهاهای تلویزیونی ماهواره ای

 

 

مهمترین برنامه های ماهواره ای مورد علاقه بینندگان این شبکه ها عبارتند از : فیلم های سینماییو سریال ها (۳۰ در صد ) ، شو های تلویزیونی (۵/۲۱ در صد ) ، برنامه های عملی و آموزشی (۴/۱۴ در صد ) و برنامه های ورزشی (۷/۱۰ در صد ) ، سایر وارد هریک از سوی کمتر از ۱۰ در صد بینندگان مطرح شده و درجدول آمده است . [۱۰]

 

 

۱-۱۴ توزیع بینندگان شبکه ماهواره ای بر حسب نام شبه فارسی که بیشتر  تماشا می کنند :
شبکه فراوانی درصد

 

 

جام جم (بیگانه ) ۸۵۱ ۳/۳۳
تپش ۴۱۹ ۳/۱۶
آی تی ان [۱۲]۳۲۷ ۸/۱۲
پی ام سی [۱۳]۳۱۶ ۴/۱۲
ان آی تی وی [۱۴]۲۰۱ ۹/۷
طنین ۱۴۱ ۵/۵
آی پی ان[۱۵]۱۲۵ ۹/۴
پارس ۶۵ ۵/۲
جام جم صدا وسیما (۵۲ ۲ )
آزادی ۳۹ ۵/۱
سحر ۲۲ ۹/۰
تماشا ۱۰ ۴/۰
کانال یک ۱۰ ۴/۰

 

 

آپادانا ۶ ۲/۰

 

 

 

 

 

[۱] – ماهینی ،محمد اسماعیل ، تکنولوژی های مدرن ،تهران ، انتشارات البرز،چاپ اول ،۱۳۹۱، ص۷۰

 

 

 

 

 

[۲] – ماهینی ،محمد اسماعیل ، تکنولوژی های مدرن ،تهران ، انتشارات البرز،چاپ اول ،۱۳۹۱، ص۷۱

 

 

 

 

 

[۳] -رستگاری ، مجتبی ، فرهنگ در ماهواره ها ، ماهنامه رشد . تهران ، پاییز ۱۳۸۵، ص ۱۹

 

 

[۴]-مهناز ۀ کمالی راد ،ارتباطات جدید ، انتشارات الوند ، تهران ،۱۳۸۳،ص۳۳

 

 

 

 

 

[۵] – جبارلوی شیستری ، کاظم  ، تهاجم فرهنگی –آسیبها و راهکارها ، جلد اول ،تهران ، انتشارات نگاه ،چاپ اول ،۱۳۸۲، ص ۸۲

 

 

 

 

 

[۶] مهناز ۀ کمالی راد ،ارتباطات جدید ، انتشارات الوند ، تهران ،۱۳۸۳،ص۳۵

 

 

[۷] – محسنی ماهینی ، رضا ،اصول حقوقی ماهواره ،تهران،انتشارات الوند ، چاپ دوم ، ۱۳۸۸،ص۳۲

 

 

 

 

[۸] – روزنامه جام جم،یکشنبه ۲۵ مهر ۱۳۸۴

 

 

[۹] – روزنامه جام جم،یکشنبه ۲۵ مهر ۱۳۸۴

 

 

[۱۰] – افشار ، رضا ، شبکه های ماهواره فارسی زبان، تهران ، انتشارات نیستان ،چاپ اول ،۱۳۸۹،ص۶۳

 

 

[۱۱] – جبارلوی شیستری ، کاظم  ، تهاجم فرهنگی –آسیبها و راهکارها ، جلد اول ،تهران ، انتشارات نگاه ،چاپ اول ،۱۳۸۲، ص ۱۵۹

 

 

 

 

 

[۱۲]  ITN

 

 

[۱۳]  P.M.C

 

 

[۱۴]  NITV

 

 

[۱۵]  IPN

کشورهای مختلف جهان ضمن انجام تلاشهایی از طریق سازمان ملل ، در برابر تهاجم و مشکلات ناشی از برنامههای ماهوارهای ، مواضع و تدابیر گوناگونی اتخاذ کرده اند که برخی از آنها چنین اند :

 

 

۲-۸-۳-۱ طرفداران آزادی مطلق ماهواره ها

 

 

گروهی از کشورهای توسعه یافته نظیر ایالات متحده امریکا با رد نظر کشورهایی که معتقدند برای ارسال برنامه های ماهوارهای ، کشور ارسال کننده و تهیه کنندگان برنامه ها باید از کشور یا کشورهای دریافت کننده اجازه بگیرند ، اظهار میدارند که کسب اجازه قبلی با اصل ازادی گردش اطلاعات مغایرت دارد و از جمله ، با ماده ۱۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر ، ماده ۱۹ میثا حقوق مدنی و سیاسی مصوب ۱۹۶۶ ، ماده ۱۰ کنوانسیون اروپایی حقوق بشر ، ماده ۱۳ کنوانسیون امریکایی حقوق بشر مصوب ۱۹۶۹ و منشور افریقایی حقوق بشر و مردم مصوب ۱۹۸۱ سازگار نیست . هر چند این کشورها هیچ گونه منعی را در برابر برنامه های ارسالی ماهواره ها جایز نمیدانند ، لیکن ان چنان با برنامه های منطبق با فرهنگ و ارزشهای خود برنامه تهیه و در اختیار ملت خویش میگذارند و چنان انان را تغذیه اطلاعاتی ، خبری و تفریحی و سرگرمی و خلاصه اشباع ذهنی میکنند که هیچ کس جز متخصصین و فعالان رسانه ها یا سیاستمداران و دانشمندان سراغ برنامه های ماهوارهای را برای پر کردن اوقات فراغت خود نمیگیرد تا در معرض تاثیر تهاجم فرهنگی ماهواره ها قرار گیرد.[۱]

 

 

 

 

در برابر این گروه از کشورها میتوان این نظر را ابراز داشت که ازادی انتشار و گردش اطلاعات و ازادی بیان و عقیده درست است که از حقوق اساسی بشر است و در اعلامیه جهانی حقوق بشر و در مقررات بسیاری از میثاها و معاهدات بین المللی و منطقهای منعکس شده است ، لیکن مقررات مربوط به ازادی گردش اطلاعات مطلق نیست . بند ۲ ماده ۲۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر ، بند ۳ مکاده ۱۹ میثا حقوق مدنی و سیاسی ، بند ۲ ماده ۱۰ کنوانسیون اروپایی حقوق بشر و بندهای ۴ و ۵ ماده ۱۳ کنوانسیون امریکایی حقوق بشر ، برای گردش ازاد اطلاعات حدودی را تعیین کردهاند که احترام به حقوق و حیثیت دیگران ، حفظ تمامیت ارضی ، منافع ملی ، امنیت داخلی ، نظم عمومی و حفظ سلامت و اخلا عمومی از جمله انها هستند . « معاهده فضای فراجوٌ » که ازادی کاوش و بهرهبرداری از فضای فراجوٌ و پخش برنامههای ماهوارهای را پذیرفته است ، برای ازادی پخش برنامههای ماهوارهای ، در مضمون و محتوی قائل به حدودی است که در حقوق بینالملل تعریف شده است . بنابراین ، ازادی گردش اطلاعات و اخبار و ازادی بیان اولا ، نباید با اصول حقوق بینالملل مغایر باشد و برای ایجاد نظم و امنیت و مراقبت از سلامتی جسمی و اخلاقی جامعه ، دولتها حق دارند قوانین لازم را تهیه و اجرا کنند . ثانیا ، نباید با اصل ممنوعیت مداخله در امور داخلی سایرکشورها در تعارض باشد . هیچ کشوری مجاز نیست از طرق سیاسی ، اقتصادی ، نظامی و فرهنگی و با بهره گرفتن از ابزارهای گوناگون ، از جمله ، ماهواره ها در امور داخلی سایر کشورها مداخله کند و اتش ناامنی و اشوب را برافروزد و یا با تهاجم به ارزشهای ملی و اخلاقی ، احساسات ملل دیگر را جریحه دار کند . [۲]

 

 

به هر حال ، وقایع پس از ماجرای تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ نیویورک و واشنگتن در پاییز سال ۱۳۸۰ و اعتراض ایالات متحده به شبکه تلویزیون ماهوارهای « جزیره » که اخباری را در تعارض با سیاست رسانهای ـ جنگی امریکا و انگلستان در جریان جنگ علیه تروریسم در افغانستان پخش میکرد ، نشان داد که عمدهترین کشورهای طرفدار ازادی مطلق ماهواره ها و ارسال بیقید و شرط هر برنامه پخش مستقیم ماهوارهای نیز نسبت به نوع اطلاعات و اخبار و برنامههای تلویزیونی که در قلمرو سرزمینی و حتی در قلمرو نفوذ سیاسی و اقتصادی انها پخش میشود ، حساسیت دارند . از نوع واکنش این قبیل کشورها میتوان دریافت که احتمالا به تدوین مقرراتی بین المللی و تعیین ضوابط و حدودی برای ارسال و پخش برنامه های ماهواره ای بی تمایل نیستند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

۲-۸-۳-۲ کشورهای طرفدار گزینش برنامه های ماهواره ای

 

 

بسیاری از کشورهای اروپایی نظیر انگلستان ، فرانسه ، المان ، بلژیک ، هلند و برخی از کشورهای دیگر ، بدون آن که اشکارا به مخالفت با ازادی ماهواره ها بپردازند و با شعار دادن موجب موضعگیری سایرین شوند ، بسیار زیرکانه و ارام ، روشهایی را برگزیدهاند که اولا ، متهم به ضدیت با ازادی گردش اطلاعات و ایجاد ممنوعیت در استفاده از ماهواره نشوند و ثانیا ، به طور موثر ، مردم ، فرهنگ ملی و قومی ، زبان و ادبیات بومی کشور خود را از تهاجم تغییر دهنده برنامه های ماهوارهای دور نگه دارند . این کشورها ، پیش از ان که پیشرفتهای فنی . امکان دریافت مستقیم برنامه های ماهواره ها را توسط گیرندگان خصوصی فراهم سازد ، با بهره گرفتن از روش کابلی ، نخست تمامی برنامه ها را توسط یک مرکز و ایستگاه زمینی دریافت میکردند ، سپس از میان صدها کانال ماهوارهای دریافتی ، برنامه هایی را که با زبان ، فرهنگ و مقتضیات قومی و ملی انها سازگار بود ، گزینش نموده ، با کابل به تلویزیونهای خانگی میفرستادند . برای مثال کشور المان کانالهایی را به تلویزیون خانه ها میفرستد که مورد نیاز عموم باشد و در بلژیک و هلند کانالهایی که به زبانهای نزدیک به زبان آن کشورها مثل المانی ، فرانسوی و فلامان یا به زبان انگلیسی و ترکی و عربی که مورد تقاضای اقلیتهای ساکن در آن کشورهاست ، سخن میگویند ، پخش میشوند . کسانی که با تقاضا و پرداخت مبلغی ماهیانه بابت کابل ، مایل به استفاده از شبکه های ماهوارهای باشند ، میتوانند این برنامه ها را دریافت کنند . به هر حال ، به قول عوام ریش و قیچی در دست دولت است . هم بدون شعار دادن وغوغا ، هرچه را لازم میداند برای عموم میفرستد ، هم بابت آن ، ماهیانه درامدی کسب میکند و هم هیچ کس به سانسور کردن و مخالفت با حقوق بشر متهمشان نمیسازد . مردم نیز بنا به دلایلی ، بسیار راضی هستند زیرا : اولا ، از روز اول ، هرگز چشمشان به جمال تجهیزات دریافت از ماهواره و اصطلاحاتی نظیر دیش ، رسیور ، ال ام بی و غیره روشن نشده است و عادت کردهاند که برنامه های ماهوارهای را فقط از طریق تلویزیونهای خانگی تماشا کنند و همواره دیده به دست متصدیان امر دوخته اند تا انچه را که آنها در کشور پخش میکنند ، ببینند ، ثانیا ، چون دستگاه های گیرنده خصوصی ، هم گران است و هم جا دادن و تنظیم واستفاده از ان مستلزم هزینه و صرف وقت است و نیاز به محل و فضای مناسب دارد ، کمتر کسی تمایلی به آنها نشان میدهد و ثالثا ، هرگاه مردم منطق های یا تکلم کنندگان به زبانی ابراز علاقه کنند وتقاضا نمایند که شبکه مورد نیازشان را به شبکه های دیگر بیفزایند ، در صورت داشتن برخی شرایط از جمله حد نصابی که برای تعداد متقاضیان تعیین شده است ، خواسته انان اجابت میگردد . مثلا ، در یکی از مناطق شهر لاهه و یا رتردام هلند که در ان جا تعداد زایدی ترک زبان سکونت داشتند ، به درخواست انان یکی از کانالهای ماهوارهای ترکیه هم پخش میشد و در منطقهای که تعداد عربهای ساکن بیشتر بود ، یکی از شبکه های تلویزیونی عربی وجود داشت[۳].

 

 

۲-۸-۳-۳ کشورهای طرفدار ممنوعیت مطلق برنامه های ماهواره ای

 

 

گروهی از کشورها برای مقابله با هجوم ماهواره ها ، معتقدند که باید استفاده مردم را از برنامه های ماهواره ای به هر شیوه و روش ممکن منع کرد . برخی از این کشورها ، نظیر امارت سابق افغانستان ، بی ان که نامی از ماهواره ببرد ، استفاده از دستگاه تلویزیون را به کلی ممنوع اعلام نمود ، و با موضوع ، به قول جامعه شناسان ریشهای برخورد کرد و برخی دیگر با تصویب قوانین داخلی ، استفاده از تجهیزات دریافت از ماهواره را ممنوع کردند . قوانین و مقررات ایران با ماهواره برخوردی دوگانه داشته است . از یک طرف ، با تصویب « قانون ممنوعیت بکارگیری تجهیزات دریافت از ماهواره » ، هرگونه استفاده اشخاص غیرمجاز را از تجهیزات دریافت از ماهواره در داخل کشور منع کرده و شهروندان ایرانی را از حق اساسی دریافت اخبار و اطلاعات مفید از طریق ماهواره ها محروم کرده است و از طرف دیگر ، با اجاره کانالهای ماهوارهای و راهاندازی دو شبکه سحر و جام جم ، به پخش مستقیم برنامههای تلویزیونی ماهوارهای خود از سال ۱۳۷۶ و ۱۳۷۸ ، برای خارج از کشور پرداخته است . این دسته از کشورها هرگز خود را با بحثها و اعتراضات بین المللی به برنامه های مخرب ماهوارهای درگیر نمیکنند و برای یافتن راه حلی همه جانبه و جهانی تلاشی ندارند .[۴]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

۲-۸-۴ ماهواره ها و اصول حقوقی ملل متحد

 

 

تقریبا همزمان با اغاز فعالیتهای کشورها در فضای فراجو، کمیتهای در سازمان ملل متحد تشکیل میگردد تا برای بهره گیری صلح آمیز از فضا و قانونمند کردن فعالیتهای فضایی ، فعالیت کند . این کمیته دو اصل اساسی را مورد تایید رسمی قرار میدهد : « ( الف ) فضای فراجو باید برای اهداف صلح آمیز به کار گرفته شود و ( ب ) فضای فراجو میراث عمومی تمام بشریت است » . از سال ۱۹۶۳ ، سازمان ملل متحد برای تهیه مقررات و اصولی در رابطه با مسائل فضای فراجو فعالیت خود را گسترش داده و پنج اصل را در خصوص ماهیت دستیابی به فن اوریهای نوین و در حال توسعه شامل ماهواره ها به تصویب میرساند و پنج معاهده یا موافقت نامه درمورد کاوش و استفاده از فضای فراجوٌ را نیز اماده امضای کشورهای مختلف میکند . اصول حقوقی که برای فعالیت انسان در فضای فراجوٌ و برای ماهواره ها تاکنون تهیه و تنظیم شده است و طی پنج اعلامیه به تصویب مجمع عمومی ملل متحد رسیده است ، چنین اند : ۱ ) « اعلامیه اصول حقوقی حاکم بر فعالیتهای دولتها در کاوش واستفاده از فضای فراجوٌ » ۲ ) « اصول حاکم بر استفاده دولتها از ماهواره های زمینی پخش مستقیم جهانی برنامه تلویزیونی » ۳ ) « اصول مربوط به سنجش از راه دور زمین از فضای فراجوٌ » ، ۴ ) « اصول مربوط به استفاده از منابع انرژی هستهای در فضای فراجوٌ و ۵ ) اعلامیه همکاری جهانی در کاوش و استفاده از فضای فراجوٌ برای منفعت و به نفع همه کشورها ، با نگاه ویژه به نیازهای کشورهای در حال توسعه.[۵]

 

 

 

 

 

 

 

اعضای ملل متحد ، پس از بحثهای بسیار سرانجام در سال ۱۹۶۶ به اتفا میپذیرند که فضای فراجو متعلق به تمامی انسانهاست وحق اختصاصی هیچ فرد ، گروه یا ملت نیست . انها اصولی را در اسناد فوق الذکر تنظیم میکنند تا در حقوق بین المللی فضا گنجانده شوند ، اصولی مانند : ) الف ) دولتهایی که از ماهواره برای پخش برنامه های تلویزیونی استفاده میکنند ، باید کشورهای متاثر از ماهواره را از اقدام خود اگاه کنند و مراکز پخش برنامههای تلویزیونی از طریق ماهواره را تنها در صورت توافق سایر کشورها تاسیس نمایند ، ( ب ( سنجش و کنترل از راه دور زمین از فضا ( مانند هواشناسی ) به سود همه کشورها انجام گیرد ، ( ج ) در هرگونه ماموریت و اقدام ضروری مربوط به انرژی اتمی ، باید سیستمی طراحی شود که اثرات مخرب رادیو اکتیو را به حداقل ممکن برساند و ( د ) همکاری بین المللی برای کاوش و استفاده از فضای فراجو ، به ویژه برای نیازهای کشورهای در حال توسعه ، باید از اهمیت برخوردار باشد

 

 

قطعنامه ی « اصول حاکم بر استفاده دولتها از ماهواره های زمینی پخش مستقیم جهانی برنامه تلویزیونی » ، از کاربردهای متعدد و چشمگیر ماهواره های بین المللی پخش مستقیم در مسائل گوناگون سیاسی . اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی در سراسر جهان یاد کرده و تاکید میکند که تدوین اصولی برای پخش مستقیم برنامه های تلویزیونی در همه گیتی ، موجب تقویت همکاری بین المللی در راستای اهداف منشور ملل متحد خواهد شد . در بخش « اهداف و مقاصد » این اصول امده است که فعالیتها در زمینه پخش مستقیم جهانی برنامه های تلویزیونی به وسیله ماهواره باید به شیوهای سازگار با حق حاکمیت دولتها و اصل عدم مداخله در امور داخلی سایر کشورها و همچنین سازگار با حق همگان برای کاوش ، دریافت و ارسال اطلاعات و نظرات به نحوی که در اسناد ملل متحد مضبوط است ، صورت گیرد . بخش « قابلیت اجرایی حقوق بین الملل » از اصول مذکور ، تاکید میکند که فعالیتهای مربوط به پخش مستقیم جهانی برنامه های تلویزیونی از طریق ماهواره باید براساس حقوق بین الملل شامل « منشور ملل متحد»« معاهده اصول حاکم بر فعالیتهای دولتها در کاوش و استفاده از فضای فراجوٌ شامل ماه و سایر اجرام سماوی » مصوب ۲۷ ژانویه ۱۹۶۷ ، مقررات ذیربط « کنوانسیون مخابرات بین المللی و نظامنامه رادیویی ان » و مقررات بین المللی مربوط به روابط و همکاری دوستانه بین دولتها و نیز مقررات حقوق بشر انجام گیرد . بخش « حقوق و منافع » این اصول ، به حق برابری تمامی کشورها در استفاده از ماهواره برای پخش مستقیم برنامههای تلویزیونی اشاره میکند و دسترسی به فناوری ماهواره را حق تبعیض ناپذیر تمامی کشورها براساس شرایط مورد توافق دو جانبه میداند.[۶]

 

 

سازمانهای تخصصی ملل متحد و اتحادیه مخابرات جهانی نیز در راستای توسعه و گسترش شبکه مخابرات جهانی به عنوان دستاورد فعالیتهای فضای فراجو و به منظور استفاده از مخابرات برای تشویق همکاریهای بین المللی تلاشهای بسیاری کرده اند . این سازمانها ، با تهیه و تصویب موافقت نامه های بین المللی متعددی ، کوشیده اند تا بهره برداری از مخابرات در فضا را تا حدودی نظم بخشیده و قانونمند کنند که « توافق نامه مربوط به سازمان ماهواره مخابراتی بین المللی » ( اینتل ست ) ، « کنوانسیون مربوط به توزیع سیگنالهای حامل برنامه منتقل شده توسط ماهواره » و « کنوانسیون مخابرات بین المللی و پروتکل اختیاری » مصوب سال ۱۹۸۲ ، حاصل کوششهای انها هستند.

 

 

پخش برنامه های ماهوارهای هدفمند در جهت منافع سیاسی ـ مادی از سوی دولتهای سلطه خواه و تخریب ارزشهای والای انسانی اداب و سنن و باورهای دینی و اخلاقی و فرهنگهای ملل مختلف جهان را در کشورهای توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه مورد چالشی بیسابقه قرار دادهاند . کشورهای دارای فرهنگهای گوناگون و متفاوت با شرکت فعال در مجامع و سازمانهای بین المللی و منطقه ای و با مشورت با سایر دولتهای معترض تلاش کردهاند که برای برنامههای ارسالی ماهواره ها قوانین و مقرراتی را تنظیم و تدوین نمایند . ماجراهای پس از حادثه سپتامبر امریکا ، از جمله اعتراضهای مکرر ایالات متحده به شبکه تلویزیون ماهوارهای جزیره ، در خلال جنگ علیه تروریسم در افغانستان ، نشان میدهد که حتی کشورهایی نظیر امریکا نیز با به خطر افتادن منافعشان این امادگی را یافته اند تا نظرات کشورها را بشنوند و برای رسیدن به یک اجماع بین المللی درباره برنامه های ماهوارهای و برای تعیین چاره جویی مشخص جهت برنامه های پخش مستقیم ماهوارهای و حدود و ثغور ازادی انها تلاش کنند و یا لااقل مانع ایجاد نکنند . جمهوری اسلامی ایران با تصویب « قانون ممنوعیت بکارگیری تجهیزات دریافت از ماهواره » و برگزیدن اسانترین و کم تاثیرترین شیوه مبارزه با تهاجم فرهنگی ماهواره ها ، هم شهروندان را در داخل کشور از حق گزینش و حق اساسی دریافت اخبار و اطلاعات مفید از طریق ماهواره ها محروم نموده است و هم مانع هرگونه بحث و گفتوگو و اظهار نظر دولت ایران در مجامع ذیربط داخلی و بین المللی در مورد وظایف و حقوق حاکم بر ماهواره ها شده است . از انجا که طبق نظرسنجیهای انجام شده ، از جمله ، نظرسنجی موسسه ملی پژوهش افکار عمومی ، قانون ممنوعیت استفاده اشخاص حقیقی از تجهیزات دریافت از ماهواره ، تا به حال نه تنها نتوانسته است هدف قانونگذار را تامین کند ، بلکه بر گرایش مردم نسبت به این رسانه جمعی افزوده است . بنابراین ، پیشنهاد میشود که دولت در سیاستهای ارتباطاتی خود تجدید نظر کند و به جای انفعال و سکوت ، با شرکت فعال در مجامع ذیربط بین المللی و ترغیب کشورهایی که دارای مشترکات فرهنگی هستند و همچنین بسیج کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی ، اتحادیه عرب و سایر سازمانهای منطقهای ، زمینه پذیرش این واقعیت را فراهم اورند که چون طبق اصول ملل متحد برنامه های پخش مستقیم از ماهواره ها باید دارای چهارچوب و ضوابطی باشد ، لذا ازادی انها نیز باید تابع حدود و مرزهایی باشد که مورد قبول تمامی کشورهای جهان است . چون بهره بردن از فناوری ماهواره ها حق همه ملتهاست ، لذا باید تدابیری اندیشیده شود که به موجب انها از پخش برنامه هایی که بسیاری از کشورها خواستارش نیستند ، جلوگیری به عمل اید . [۷]

 

 

 

 

 

– کدخدایی ، عباسعلی، ،اصول حقوقی حاکم بر پخش برنامه های ماهواره ای، حقوق بین الملل و پخش مستقیم برنامه های ماهواره ای ، به کوشش گروه مطالعات حقوقی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ،تهران، نشر سروش ، ۱۳۸۰،ص۴۵

 

 

 

 

 

[۲] ناجی، مرتضی، چشم اندازی به ابعاد فرهنگی و اجتماعی حاصل از ارسال و دریافت مستقیم برنامه های ماهواره ای، پخش مستقیم ماهواره ای در قرن بیست و یکم ، به کوشش گروه مطالعات حقوقی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی  ، تهران، نشر سروش . ۱۳۸۱،ص۸۴

 

 

[۳] – زمانی ، سید قاسم ، ،جایگاه اصل آزادی پخش مستقیم برنامه ای ماهواره ای در حقوق بین المللی عرفی ، نشر سروش. ۱۳۸۱،ص۶۲

 

 

 

 

 

[۴] – اشرافی، داریوش ، «مشارکت ایران در پخش مستقیم برنامه های ماهواره ای» ، حقوق بین الملل و پخش مستقیم برنامه های ماهواره ای ، به کوشش گروه مطالعات حقوقی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ، تهران، نشر سروش ، ۱۳۸۰،ص ۴۹

 

 

[۵] محسنی ماهینی ، رضا ،اصول حقوقی ماهواره ،تهران،انتشارات الوند ، چاپ دوم ، ۱۳۸۸،ص۱۵

 

 

[۶] گروه مطالعات حقوقی سازمان صداو سیمای جمهوری اسلامی ایران، حقوق بین الملل و پخش مستقیم برنامه ها ی ماهواره ای -انتشارات سروش – ۱۳۸۸،ص۶۸  

 

 

[۷] کدخدایی ، عباسعلی، ،اصول حقوقی حاکم بر پخش برنامه های ماهواره ای، حقوق بین الملل و پخش مستقیم برنامه های ماهواره ای ، به کوشش گروه مطالعات حقوقی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ،تهران، نشر سروش ، ۱۳۸۰،ص۴۱