در جریان پیشرفت و تکامل مدل­های درمانی برای اختلال هراس اجتماعی، می­توان به مدل هافمن (۲۰۰۷)، به­عنوان یک مدل جامع و خاص اختلال هراس اجتماعی اشاره کرد. مطابق با این مدل، افراد مبتلا به اختلال هراس اجتماعی در موقعیت­های اجتماعی به دلیل انتظارات و اهداف بالایی که ادراک می­ کنند، نگران هستند، آن­ها تمایل دارند که تأثیر خاصی را روی دیگران بگذارند، ولی نسبت به توانایی خود در انجام این کار تردید دارند، در هنگام حضور در موقعیت­های اجتماعی، آن­ها نمی­توانند اهداف مشخصی را تعیین و راهبردهای معین و کارآمدی را برای دست­یابی به این اهداف انتخاب و به کار گیرند. در نتیجه این شرایط، نگرانی اجتماعی و توجه متمرکز بر خود افزایش می­یابد که این نیز به نوبه خود فرآیندهای شناختی دیگری را به راه می­اندازد. به­طور خاص، افراد مبتلا به هراس اجتماعی، نسبت به یک موقعیت اجتماعی احتمال پیامدهای منفی و هزینه­ های اجتماعی متعاقب آن را به شکلی مبالغه­آمیز و بیش از اندازه برآورد می­ کنند (هافمن،۲۰۰۷). این شرایط هماهنگ با مدل کلارک و ولز(۱۹۹۵) است که فرض می­ کنند، افراد مبتلا به اختلال هراس اجتماعی معتقدند که همواره در خطر رفتار کردن به شیوه­ای غیر قابل قبول و نابجا هستند که منجر به پیامدهای فاجعه­آمیزی خواهد شد. علاوه بر این، مدل هافمن (۲۰۰۷) از اختلال هراس اجتماعی نشان می­دهد که افراد مبتلا به این اختلال این­طور باور دارند که کنترل کمی نسبت به پاسخ اضطرابی در موقعیت­های اجتماعی دارند که منجر به شکل­دهی و حفظ دیدگاهی منفی از خودشان در این موقعیت­ها می­شود. از سوی دیگر افراد مبتلا به هراس اجتماعی در انجام تکالیف اجتماعی، مهارت­های خود را ضعیف و ناکارآمد می­پندارند. در نتیجه این تغییر توجه و ادراک راهبردهای مقابله­ای ضعیف در موقعیت­های چالش­انگیز اجتماعی، افرد مبتلا به اختلال هراس اجتماعی به خطاهای اجتماعی توجه و آن­ها را پیش ­بینی و فاجعه­آمیز درک می­ کنند. در مواجهه با این تهدیدهای اجتماعی، احتمال به کارگیری راهبردهای مقابله­ای ناسازگارانه مانند رفتارهای ایمنی بخش و اجتناب افزایش می­یابد که با نشخوارگری فکری پس­رویدادی همراه خواهد بود. در نتیجه به کارگیری این راهبردها و نشخوارگری­ها این چرخه خود را تغذیه و تقویت می­ کند که در نهایت منجر به حفظ و وخامت بیشتر این شرایط و مشکل می­شود. به­طور کلی، هنگام مواجهه با موقعیت­های چالش­انگیز، افراد مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی به­طور متناوب توجه خود را به سمت ابعاد منفی خودشان و عملکرد اجتماعی­شان تغییر می­ دهند. متناسب با موقعیت و بیمار، این فرآیند منجر به برآورد بیش از اندازه­ پیامدهای منفی یک برخورد اجتماعی، ادراک کنترل هیجانی پایین، خود ادراکی منفی به عنوان یک موجود اجتماعی، و یا ادراک مهارت­های اجتماعی ضعیف می­شود (هافمن، ۲۰۰۷).

در راستای آن­چه مطرح شد، مدل هافمن (۲۰۰۷) مدل جامعی است که علاوه بر مطرح کردن مؤلفه های مشابه با مدل پیشین، از جمله «توجه فزاینده­ی متمرکز بر خود»، «پیامدها و احتمالات ادراک شده­ی سطح بالا» «رفتارهای ایمنی بخش و یا اجتنابی» مؤلفه­های جدیدی همچون «خود ادراکی منفی»، «معیارهای اجتماعی ادراک شده سطح بالا و اهداف اجتماعی که به طور ناقصی تعریف شده ­اند»، «کنترل هیجانی ادراک شده پایین»، « مهارت­های اجتماعی که ناکافی ادراک شده ­اند» و «نشخوارگری فکری پس رویدادی» را مطرح کرده و همچنین علاوه بر تکنیک­های خاص «مواجهه با خود»[۱] مانند ویدئو فیدبک نیز استفاده می­ کند، لذا هافمن راهنمای درمان شناختی- رفتاری جدید خود را «درمان ارزیابی مجدد خود اجتماعی»[۲] (SSRT) معرفی می­ کند، زیرا معتقد است بسیاری از تکنیک­های درمانی به شکلی خاص برای اصلاح ادراک مراجع از خود در موقعیت­های اجتماعی طراحی می­شود (هافمن، ۲۰۰۷).

۱-۱-۲- مدل کیمبرل[۳] برای اختلال اضطراب اجتماعی تعمیم یافته (۲۰۰۸)

مدل کیمبرل مبتنی بر نظریه حساسیت به تقویت[۴] (RST) طراحی شده است. این نظریه مبتنی بر بیولوژی شخصیت است که سه زیر سیستم عمده در مغز را زیربنای تفاوت­های فردی در افراد می­داند. این سیستم­های مغزی عبارت از سیستم جنگ – گریز – توقف[۵] (FFFS) سیستم فعال­سازی رفتاری[۶] یا BAS و سیستم بازداری رفتاری[۷] یا BIS است. نظریه­پردازان این حوزه ساختارهای مغزی متفاوتی را در هر یک از این سه سیستم دخیل می­دانند و جایگاه­های متفاوتی را در آسیب­شناسی اختلال­های هیجانی در این سه سیستم فرض می­ کنند. مدل کیمبریل بر این فرض است که هم علل نزدیک[۸] و هم علل دور[۹] باعث اختلال اضطراب فراگیر می­شوند. علل دور شامل عوامل تاریخی است که به حساسیت بالای FFFS و BIS منجر می­شود (برای مثال، ژن­ها و تجربیات گذشته)، در حالی­که علل نزدیک عواملی هستند که به طور مستقیم منجر به اضطراب و اجتناب اجتماعی می­شود (برای مثال موقعیت­های فعلی، سطح فعلی حساسیت BIS  و FFFS). مدل فعلی بر این فرض است که تمامی این عوامل به سبک متقابل و پیچیده ­ای باهم تعامل دارند. و منجر به ایجاد و تداوم اخنلال اضطراب اجتماعی فراگیر می­شوند. کیمبرل عوامل ژنتیکی، سرشت، تجربه­های اجتماعی حساسیت­زا و خوگیری­زا، تجربه­های استرس­زا و حساسیت پایین BAS را جزء عوامل دور برای شکل­ گیری و تداوم این زیرگونه از اختلال اضطراب اجتماعی معرفی می­ کند. علل نزدیکی که وی برای اجتناب و اضطراب اجتماعی معرفی می کند، عبارت از متغیرهای موقعیتی، تفاوت افراد در حساسیت FFFS و BIS و پردازش اطلاعات، استرسورها و عوامل نگهدارنده، شامل پردازش سوگیرانه اطلاعات، رفتارهای اجتنابی و عملکرد ضعیف در موقعیت­های اجتماعی می­باشد (کیمبرل، ۲۰۰۸؛ به نقل از محمدی و همکاران، ۱۳۹۲).

[۱]-Exposure to self

[۲]-Social Self – Reappraisal Therapy

[۳]-Kimberl

[۴]- Reinforc ement sensitivity theory

[۵]- Fight Flight Freeze System

[۶]- Behavioral Approach System

[۷]- Behavioral Inhibition System

[۸]-Proximal

[۹]-Distal

۱-۱-۱-مدل شناختی اختلال اضطراب اجتماعی کلارک و بک (۲۰۱۰)

در این مدل سه ویژگی منحصر به­فرد اختلال اضطراب اجتماعی مد نظر قرار می­گیرند. اولین ویژگی، احساس شرمندگی و خجالت است که اغلب هیجان منفی غالب بوده و عمدتاً از رویارویی اجتماعی ناشی می­شود تا صرفاً اضطراب. دوم، اضطراب شدید در موقعیت­های اجتماعی است که رفتارهای بازداری خودکار[۱] را با هدف پنهان سازی اضطراب فراخوانی می­ کند. همین امر منجر به بروز اختلال در عملکرد اجتماعی و فاجعه­ای می­شود که فرد مبتلا از وقوع آن هراسان است یعنی ارزیابی منفی دیگران. برعکس اختلال هراس که در آن احتمال وقوع مکرر فاجعه مورد انتظار (حمله قلبی) غیر محتمل است. در اضطراب اجتماعی اغلب به دلیل اثرات مخرب اضطراب، این اتفاق پیش می­آید. ویژگی سوم، آن است که خود اضطراب، به تهدید ثانویه تبدیل می­شود زیرا افراد مبتلا باور دارند که برای اجتناب از ارزیابی منفی دیگران می­بایست اضطراب­شان را پنهان کنند. در مدل کلارک و بک (۲۰۱۰)، اختلال اضطراب اجتماعی شامل سه مرحله انتظاری[۲]، مواجهه واقعی[۳] با موقعیت اجتماعی و پردازش پس از واقعه[۴] است.

مرحله انتظاری: مرحله انتظاری ممکن است به واسطه مجموعه ­ای از نشانه­ها و سرنخ­های اطلاعاتی یا بافتاری برانگیخته و راه­اندازی شود (مثلاً شنیدن این­که باید تکلیفی اجتماعی متعاقباً انجام پذیرد)، مرور برنامه ­های کاری آتی فرد، یا رفتن به مکانی که یادآور یک رخداد اجتماعی در آینده است (مثل قدم زدن در راهروی سالن اجتماعات). مدت مرحله انتظاری ممکن است از چند دقیقه تا روزها و هفته­ها به طول انجامد. به ­نظر می­رسد هر قدر رخداد اجتماعی ترس­آور نزدیک­تر باشد، اضطراب بیشتری را در پی خواهد داشت. به­علاوه، هر اندازه اضطراب انتظاری بیشتر باشد. احتمال اجتناب افزایش می­یابد زیرا اجتناب، مؤثرترین راهکار برای کاهش اضطراب انتظاری است. در نتیجه فرد هنگام پیش ­بینی رخداد اجتماعی، علیرغم تبعات ناخوشایند، تمایل شدید به اجتناب را تجربه می­ کند. البته اجتناب همیشه امکان پذیر نیست لذا تداوم اضطراب در این مرحله به معنای آن است که فرد با وجود اضطراب بالا، باید وارد مرحله بعدی شود. در این مدل، مرحله انتظاری شامل فرآیندهای مفصل و مجدانه است زیرا فرد عمداً درباره نحوه رویارویی با رخداد اجتماعی می­اندیشد. سپس طرحواره­ای خود اجتماعی از پیش موجود (که شامل باورهای بی­کفایتی اجتماعی ادراک شده، ماهیت ناخوشایند اضطراب، قضاوت تخیلی منفی دیگران و ناتوانی در برآوردن معیارهای عملکرد اجتماعی مورد انتظار است) در فرد فعال می­شود. این طرحواره­های منفی خود اجتماعی تمایل دارند که بر تفکر فرد در خصوص رخداد اجتماعی قریب الوقوع مسلط شوند. تفکر فرد به صورت گزینشی بر جنبه­های تهدید کننده محتمل موقعیت متمرکز می شود. احتمال پذیرفته شدن توسط دیگران و عملکرد اجتماعی مثبت به کل رد می­شود و فرد، خود را آسیب­پذیر و ناتوان از برآوردن انتظارات موقعیت و تکلیف پیش ­رو می­بیند. خاطرات موقعیت­های اجتماعی قبلی خصوصاً موارد مشابه رخداد آتی که شامل اضطراب شدید و شرمندگی است که از حافظه بازیابی و منجر به انتظار تهدید و آسیب­پذیری  شخصی نسبت به رخداد اجتماعی پیش ­رو می­شود. در این شرایط همزمان با افزایش دل ­مشغولی با تهدید و خطر پیش ­روی، یک فرآیند نگرانی آغاز می­شود . هر اندازه فرد مبتلا، بیشتر به این فرآیند نشخوار اضطرابی می­چسبد شدت پیامدهای منفی افزایش می یابد (کلارک و بک، ۲۰۱۰، به نقل از رضایی، ۱۳۸۹).

مرحله مواجهه موقعیتی: هنگام قرار گرفتن در موقعیت­های اضطراب­زای گریزناپذیر، فرآیندهای شناختی خودکار و مجدانه فعال می­شوند. فرآیند شناختی اصلی، فعال شدن خودکار طرحواره­های اجتماعی ناسازگار (با موضوع تهدید و آسیب­پذیری) است که منجر به سوگیری توجهی نسبت به تهدید، تمرکز افراطی بر نشانه­ های بیرونی اضطراب و رفتارهای بازداری شده خودکار، ارزیابی منفی ثانویه و استفاده غیر مؤثر از رفتارهای ایمنی را در پی دارد. طرحواره­های مشخصه اضطراب اجتماعی، مختص موقعیت­های اجتماعی بوده و در سایر موقعیت­ها بروز نمی­کنند. این خوشه از طرحواره عبارتند از باورهای هسته­ای و بدکار درباره خود (مثل«من خسته کننده­ام»، «من با سایرین فرق دارم»، «من آدم دوست داشتنی نیستم»)، مفروضات شرطی غلط («اگر دیگران مرا بشناسند، از من خوششان نخواهد آمد»، «اگر سرخ شوم، مردم می­فهمند که مضطربم و فکر می­ کنند مشکلی دارم») و قوانین سفت و سخت برای عملکرد اجتماعی (مثل اینکه «نباید هیچ نشانه­ای از اضطراب یا ضعف در من ظاهر شود»، «باید با بذله­گویی و شوخ­طبعی، کنترل را حفظ کنم»). فعال شدن خودکار طرحواره­های اجتماعی ناسازگار، پیامدهایی به همراه دارد. اولین پیامد، تغییر خودکار توجهی در پردازش نشانه­ های درونی و بیرونی تهدید اجتماعی است. بازخورد بیرون در قالب نشانه­ های کلامی و غیر کلامی دیگران ممکن است علامتی از ارزیابی منفی احتمالی تعبیر و تفسیر شود در حالی که به شواهد و نشانه­ های دیگر از جمله تأیید یا پذیرش ملایم بی­توجهی شده یا بی­اهمیت قلمداد گردد. به­علاوه به اطلاعات درونی مثل علائم اضطرابی یا انتقاد مستقیم از عملکرد اجتماعی فرد رجحان توجهی داده می­شود زیرا با طرحواره­های خویشتن اجتماعی ناسازگار فرد و بازنمایی ذهنی منفی او درباره برداشت مردم از فرد مبتلا به اضطراب اجتماعی هماهنگ است (کلارک و بک، ۲۰۱۰).

پیامد دیگر فعال شدن طرحواره­های ناسازگار، تمرکز افراطی توجه بر خود طی تعامل اجتماعی است. فرد مبتلا، گوش به­زنگ شده و به حالت درونی خود خصوصاً علائم جسمانی، هیجانی و رفتاری که ممکن است نشانه اضطراب یا از دست دادن کنترل تلقی شود توجه زیادی اختصاص می­دهد. داده­های درونی، بازنمایی ذهنی منفی فرد را درباره نحوه ادراک سایرین از وی تقویت می­ کند. از آن­جایی که عمده منابع توجهی صرف پایش خود می­شود، برای پردازش اطلاعات بیرونی در موقعیت اجتماعی توجه ناچیزی اختصاص می­یابد. در نتیجه، فرد نمی­تواند اطلاعاتی را که با طرحواره­های تهدید­آمیز و ناسازگار خود مخالف است پردازش کند. به­علاوه، خودپایی افراطی منجر به نوعی استدلال هیجانی می­شود چنان­که گویی دیگران می­باید همان چیزی را ببیند که فرد احساس می­ کند. وقوع رفتارهای بازداری غیر ارادی یکی دیگر از پیامدهای فعال شدن طرحواره­های خویشتن اجتماعی منفی است. مشخصه افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی در روابط بین فردی، وضعیت اندامی خشک و غیر منعطف، تظاهرات چهره­ای درهم پیچیده و اغلب کلام ناشمرده و گنگ مثل لکنت، من و من کردن، ناتوانی در یافتن واژه­های مناسب و گرفتگی زبان است. افراد مبتلا بر این باورند که این بازداری­های رفتاری نه تنها توسط دیگران دیده می­شود بلکه احتمالاً توسط آن­ها به صورت منفی تعبیر و تفسیر می­شود. گرایش به بازداری در اختلال اضطراب اجتماعی منجر به تصور از دست دادن کنترل، آسیب­پذیری شخصی و باور بی­عرضگی می­شود. پیامد چهارم فعال شدن احساس تهدید ناشی از طرحواره­های اجتماعی، جستجوی رفتارهای ایمنی یا پنهان ­سازی با هدف کاهش و پیشگیری از ارزیابی منفی است. هر چند جستجوی ایمنی در مقایسه با بازداری غیر ارادی، اثر منفی کمتری بر اضطراب دارد، نباید از تأثیر آن غافل بود. رفتارهای ایمنی ممکن است آشکار (مانند اجتناب از تماس چشمی، انقباض عضلات بازو و پا برای کنترل لرزش) یا به صورت فرآیندهای روانی (مثل از بر کردن مطالب جلسه، ارائه پاسخ کوتاه در مکالمه) باشد. لیکن این راهبردهای از عهده برآیی می­توانند به صورت متناقض، بر شدت نشانگانی که فرد از بروز آن­ها می­ترسد بیفزاید و عملاً خطر ارزیابی منفی دیگران را در پی داشته باشد.

مرحله پردازش پس از واقعه: این اصطلاح، فرآیندی شناختی است شامل یادآوری دقیق و ارزیابی مجدد عملکرد فرد متعاقب تجربه یک موقعیت اجتماعی، پردازش پس از واقعه نقش مهمی در تداوم و نگهداری اضطراب اجتماعی دارد. در این فرآیند، فرد به صورت سودار، هماهنگ با طرحواره­های خود درباره تهدید اجتماعی و بی­عرضگی عمل می­ کند. اغلب پردازش نشخواری (اندیشناکی) اتفاق می­افتد طوری که هر قدر فرد بیشتر درباره عملکرد خود می­اندیشد، پیامدها به دلیل توجه انتخابی و میدان دادن به عدم تأیید و شکست احتمالی، بدتر می­شود. این شرایط بر اضطراب انتظاری فرد و میل به گریز از تعاملات اجتماعی آتی او می­افزاید (کلارک و بک، ۲۰۱۰، به نقل از رضایی، ۱۳۸۹).

[۱]-Automatic inhibitory behaviors

[۲]-Anticipatory phase

[۳]-Actual exposure

[۴]-Postevent processing

۱-۱-   حساسیت اضطرابی

یک سازه اضطرابی که توجه گسترده­ای در پیشینه مطالعاتی اختلالات اضطرابی به خود اختصاص داده است، حساسیت اضطرابی، است. حساسیت اضطرابی توسط رایس و مک نالی مطرح شده است و عامل آسیب پذیری در مورد اضطراب و اختلالات اضطرابی است که امروزه توجه علمی بسیاری به سوی آن معطوف شده است (مک نالی، ۲۰۰۲). حساسیت اضطرابی یک سازه تفاوت­های فردی است که در آن فرد از نشانه­ های بدنی که با انگیختگی اضطرابی (افزایش ضربان قلب، تنگی نفس، سرگیجه) مرتبط است، می­ترسد و اصولاً از این عقیده ناشی می­شود که این نشانه­ها به پیامدهای بالقوه آسیب­زای اجتماعی، شناختی، و بدنی منجر می­شود (دیکان و همکاران، ۲۰۰۳).

فرض بر این است که حساسیت اضطرابی یک متغیر گرایشی با ثبات است که نشان دهنده میل به تفسیر پیامدهای جسمانی، روان­شناختی و اجتماعی تجارب اضطرابی به عنوان امور آزارنده و خطرناک است (رایس و مک نالی، ۱۹۸۵؛ به نقل از هال و همکاران، ۲۰۰۴). بر مبنای تعاریفی که از حساسیت اضطرابی صورت گرفته است می­توان نتیجه گرفت که: ۱- حساسیت اضطرابی یک متغیر تفاوت فردی است ۲- حساسیت اضطرابی یک جزء هیجانی (ترس از نشانه­ های اضطرابی احساسات مرتبط با اضطراب) و یک جزء شناختی (فاجعه سازی راجع به این نشانه­ها) دارد (مرادی منش، ۱۳۸۵).

بر اساس دیدگاه نظری راجع به حساسیت اضطرابی می­توان گفت که حساسیت اضطرابی از طریق ژنتیک و یادگیری کسب و منجر به سوگیری­هایی در بازیابی و پردازش اطلاعات مربوط به محرک­های فراخوان اضطراب می­شود که این خود زمینه­ ابتلای فرد به اختلالات روانی به ویژه اختلالات اضطرابی می­شود (مرادی منش، ۱۳۸۵).

مدل­های نظری اخیر بر اهمیت نحوه برخورد افراد با تجربه­های اضطراب­آور تأکید دارند. شیوه­ای که به واسطه آن یک فرد نشانه­ های هیجانی متعدد (به­ویژه نشانه­ های انگیختگی جسمانی) را تفسیر می­ کند، ممکن است او را برای تجربه واکنش­های شدید اضطرابی آسیب­پذیر سازد (کارتر و همکاران، ۱۹۹۹). بر اساس دیدگاه شناختی، ارزیابی­های شناختی منفی به­عنوان عامل خطر در ایجاد و تداوم اضطراب نقش بازی می­ کنند (مک کابی، ۱۹۹۹)، در واقع، ارزیابی­ها و تفسیرهای منفی و فاجعه­آمیز از یک احساس بدنی، منجر به یک راه­انداز سریع برای اضطراب می­شود که به نوبه خود افزایش دهنده احساسات اضطرابی است. بنابراین، می­توان نتیجه گرفت که ارزیابی فرد از یک موقعیت استرس­زا در پیامدهای بعدی آن نقش تعیین کننده دارد. یک رویداد خاص را دو فرد به صورت­های متفاوت ادراک می­ کنند و این امر بستگی به ارزیابی آن­ها از موقعیت مورد نظر دارد و به نظر می­رسد که حساسیت اضطرابی این ارزیابی را تحت تأثیر خود قرار می­دهد (مرادی منش، ۱۳۸۵). افراد با حساسیت اضطرابی بالا اغلب اوقات به نشانه­ های اضطرابی به­طور منفی واکنش نشان می­ دهند، در حالی­که افراد دارای حساسیت اضطرابی پایین اگر چه ممکن است این نشانه­ها را به عنوان اموری ناخوشایند تجربه کنند، اما آن­ها را تهدیدآمیز تلقی نمی­کنند (مک نالی،۱۹۹۶، ۱۹۹۹؛ به نقل از هال و همکاران، ۲۰۰۴). فرد دارای حساسیت اضطرابی بالا نه تنها رویدادهای استرس­زا، بلکه وقایع نسبتاً عادی را نیز فاجعه­آمیز تلقی می­ کند. در حالی که فرد دارای حساسیت اضطرابی پایین این رویدادها را نامطلوب تلقی کرده ولی در مورد آن­ها دست به فاجعه ­سازی نمی­زند. افراد دارای حساسیت اضطرابی بالا، با گوش به­زنگی و توجه زیاد به محرک­های محیط (محیط درونی و بیرونی) واکنش نشان می­ دهند (چمبلس و گلدشتاین، ۱۹۸۱؛ مک نالی، ۱۹۹۹۰؛ رایس، ۱۹۹۱؛ به نقل از دودن و آلن، ۱۹۹۷). نظریه­پردازن شناختی عقیده دارند که داشتن آستانه پایین برای واکنش ترس در افراد دارای حساسیت اضطرابی بالا، ناسازگارانه می­باشد؛ زیرا موجب تداوم سطح بالایی از برانگیختگی فیزیولوژیکی و در نهایت اجتناب مفرط از محرک­ها و موقعیت­های بیرونی خواهد شد (به نقل از دودن و آلن، ۱۹۹۷).

مطالعات نشان می­دهد که، حساسیت اضطرابی یکی از مؤلفه­های روان­­شناختی دخیل در ایجاد اضطراب اجتماعی می­باشد. تحقیقات اخیر نشان داده که جوانان مبتلا به اضطراب اجتماعی به میزان بالایی، از حساسیت اضطرابی برخوردارند (اندرسون و هوپ، ۲۰۰۹). حساسیت اضطرابی با تفسیر انحرافی علائم اضطراب مرتبط است. و به حفظ چرخه اضطراب کمک می­ کند (تایبودیو و همکاران، ۲۰۱۲). این افراد، احساساتی مانند ضربان سریع قلب، عرق ­کردن و گیجی را به­عنوان نشانه­ای از حمله قلبی، شرمساری اجتماعی و بی­ثباتی روانی تفسیر می­ کنند (فرجی و همکاران، ۱۳۸۹). افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی وقتی که در معرض موقعیت­های اجتماعی قرار می­گیرند برانگیختگی فیزیولوژیکی­شان افزایش می­یابد (اندرسون و هوپ، ۲۰۰۹). در این افراد رویارو شدن با محرک­های ترسناک و هراس­آور، یک واکنش اضطرابی از قبیل احساس وحشت، تنفس منقطع و کوتاه و تپش قلب را در پی دارد (رحمانیان، ۱۳۹۱). که این افراد آن­ها را به عنوان نشانه­ای از خطر یا اضطراب تفسیر می­ کنند و چنین تفسیری از برانگیختگی فیزیولوژیکی، به افزایش علائم اضطراب، مانند تپش قلب بیشتر  یا سرخ شدن منجر می­شود و درنتیجه برانگیختگی فیزیولوژیکی ممکن است نقش مهمی را در ایجاد ترس در موقعیت­های اجتماعی بازی کند (اندرسون و هوپ، ۲۰۰۹). و ترس از این­که دیگران علایم اضطراب را مشاهده کنند باعث تشدید اضطراب اجتماعی می­شود (کارلتون و همکاران، ۲۰۱۰). آن­ها تصور می­ کنند که سایرین متوجه این علایم خواهند شد و در مورد آن­ها قضاوت نامناسبی خواهند کرد. از این­رو اضطراب اجتماعی احتمالاً به دلیل، ترس از ارزیابی منفی در هنگام نمایش علایم قابل مشاهده اضطراب، با حساسیت اضطرابی رابطه دارد (گرانت و همکاران، ۲۰۰۷). مبتلایان به اضطراب اجتماعی ممکن است به دلیل نگرانی در مورد این که دیگران متوجه لرزش دست­ها یا صدایشان خواهند شد از صحبت در جمع بترسند یا ممکن است در زمان گفتگو با دیگران به دلیل ترس از آشکار شدن توانایی بیانی ضعیف­شان اضطراب شدیدی احساس کنند. احتمال دارد از غذا خوردن، نوشیدن، یا نوشتن در جمع به دلیل ترس از تحقیر شدن به دلیل مشاهده­ لرزش دستهایشان از جانب دیگران اجتناب کنند (انجمن روانپزشکی آمریکا، ۱۳۸۱).

در مدل­های شناختی- رفتاری اعتقاد بر این است که برانگیختگی (مانند تنگی نفس، تعریق) به علت ادراک منفی از خود، و انتظار شکست اجتماعی تداوم می­یابد. بنابراین یک چرخه معیوب بین احساسات بدنی، ارزیابی­ها و تفسیرهای منفی و اضطراب وجود دارد که به صورت مداوم و پایدار فرد را در حالت گوش به­زنگی نسبت به نشانه­ های بدنی مرتبط با اضطراب قرار می­دهد (فرجی و همکاران، ۱۳۸۹). و به تشدید علایم اضطراب و عواقب مرتبط (مانند: اجتناب) کمک می­ کند (تایبودیو و همکاران، ۲۰۱۲). به عنوان مثال یک فرد، در یک برخورد اجتماعی، ممکن است بر این باور باشد که او عرق فراوانی می­ کند، و دیگران می­توانند عرق او را ببینند، و فکر کنند که او از لحاظ اجتماعی فردی نالایق است (تایبودیو و همکاران، ۲۰۱۲).

۱-۱-   ذهن ­آگاهی

منظور از ذهن­ آگاهی، آگاهی لحظه به لحظه از حس­های بدنی (مثل گرما و سرما، فشار، سوزش، درد و…)، افکار (مثل من آدم ناتوانی هستم) و احساسات (مانند احساس شادی، غمگینی و دلهره) می­باشد. در تعلیمات ذهن­ آگاهی به بیماران آموزش داده می­شود تنها از این حس­های بدنی، افکار و احساسات آگاه شوند و بدون آن­که در مورد خوب یا بد بودن آن قضاوتی کنند، فقط آن را بپذیرند. به­عبارتی هدف اصلی ذهن ­آگاهی، پذیرش حس­های بدنی، افکار و احساسات می­باشد. ذهن­ آگاهی شامل یک آگاهی پذیرا و عاری از قضاوت از آن­چه که اکنون در حال وقوع است، می­باشد. ذهن ­آگاهی توجه آگاهانه نسبت به امور در زمان حاضر است. هر فکر، احساس یا هیجانی که وارد توجه می­شود به همان­گونه که هست مورد تأیید و پذیرش قرار می­گیرد، این واکنشی پیشگیرانه برای افکاری است که فرد را غمگین یا مضطرب می­ کند و به فرد کمک می­ کند تا به حالت تعادل بعد از هیجان­های تجربه  شده  منفی بازگردد (بایرون[۱]، ۲۰۰۶).

کابات زین[۲] معتقد است فنون ذهن ­آگاهی با فراهم آوردن فرصتی برای مراقبه در افزایش آرام بخشی عضلانی و کاهش نگرانی، استرس و اضطراب مؤثر می­باشد (کابات زین، ۲۰۰۳).

ذهن ­آگاهی به رشد سه کیفیت خودداری از قضاوت، آگاهی قصدمندانه و تمرکز به لحظه کنونی در توجه فرد نیاز دارد که توجه متمرکز بر لحظه حال پردازش تمام جنبه­های تجربه­ی بلاواسطه شامل فعالیت­های شناختی، فیزیولوژیکی یا رفتاری را موجب می­شود. به واسطه تمرین­ها و تکنیک­های مبتنی بر ذهن آگاهی فرد نسبت به فعالیت­های روزانه خود آگاهی پیدا می­ کند، به کارکرد اتوماتیک ذهن در دنیای گذشته و آینده آگاهی می­یابد و از طریق آگاهی لحظه به لحظه از افکار، احساسات و حالت­های جسمانی بر آن­ها کنترل پیدا می­ کند و از ذهن روزمره و اتوماتیک متمرکز بر گذشته و آینده رها می­شود (سگال و همکاران، ۲۰۰۲، به نقل از بیرامی، ۱۳۸۸)

همچنین، بیر(۲۰۰۳)، «ذهن ­آگاهی» را به­عنوان مشاهده­ فاقد قضاوت نسبت به جریان در حال پیشرفت درونی و بیرونی محرک­ها و بروز آن­ها تعریف کرد. قضاوت نکردن، ذهن­ آگاهی را پرورش می­دهد وقتی شما با وضعیت هیجانی یا فیزیکی سختی رو به رو می­شوید، قضاوت نکردن درباره­ی تجربیات، بیشتر از آن­چه که می­بینید و هستید و چیزی که باید باشید، آگاه می­شوید. البته این از پذیرش تجربیات لذت­آور و دردناک ناشی می­شود (جاکوبسن و همکاران، ۲۰۰۰ به نقل از آذرگون، ۱۳۸۹).

هر چند هدف اصلی ذهن آگاهی آرام سازی نیست، اما مشاهده رویدادهای منفی درونی بدون هیچ گونه قضاوتی درباره آن­ها، یا برانگیختگی فیزیولوژی باعث بروز آرامش می­شود. ذهن ­آگاهی مشاهده محرک­های درونی و بیرونی همان­گونه که اتفاق می­افتد بدون هیچ­گونه قضاوت و پیش داوری است. ذهن آگاهی مهارتی است که به افراد اجازه می­دهد که در زمان حال، حوادث را کمتر از آن میزان که ناراحت کننده­اند دریافت کنند. وقتی اشخاص نسبت به زمان حال آگاه می­شوند دیگر توجه خود را روی گذشته یا آینده معطوف نمی­کنند. بیشتر مشکلات روانی معمولاً با حوادثی که در گذشته روی داده یا در آینده اتفاق خواهد افتاد مربوط است. به عنوان مثال افرادی که اضطراب دارند نگرانی از مشکلات آینده باعث ایجاد ترس و دلشوره در آن­ها می­شود (کابات زین و همکاران،۲۰۰۲؛ بایر، ۲۰۰۳؛ به نقل از آذرگون، ۱۳۸۹). ذهن ­آگاهی بر اساس آموزش یک سری تکالیف به صورت هشیار و خود آگاه است. هر تمرین به طور هدفمند و آگاهانه می ­تواند ظرفیت و توانایی نظام پردازش اطلاعات را افزایش دهد. آموزش ذهن آگاهی مستلزم یادگیری فراشناختی و راهبردهای رفتاری جدید برای متمرکز شدن روی توجه، جلوگیری از نشخوارهای فکری و گرایش به پاسخ­های نگران کننده است. همچنین باعث گسترش افکار جدید و کاهش هیجانات ناخوشایند می­شود (کری جی، ۲۰۰۴؛ به نقل از آذرگون، ۱۳۸۹).

در حال حاضر بسیاری از روان­شناسان بالینی از ذهن­آگاهی به­عنوان یک روش درمانی غیر دارویی بسیار کارآمد، برای کاهش استرس و اضطراب استفاده می­ کنند. همچنین پژوهش­های اخیر نشان داده که ذهن آگاهی می ­تواند در درمان بسیاری از مشکلات جسمی، روانی، ذهنی و دردهای مزمن و استرس تأثیری فوق العاده داشته باشد. در مجموع می­توان گفت هرچه انسان بیدارتر و هشیارتر باشد و حواسش نسبت به اتفاقات جاری و اکنون زندگی­اش جمع­تر باشد ذهن­آگاه­تر است و پاسخ­هایش به تحریکات زندگی خردمندانه­تر و مؤثرتر و آرامش و اطمینان قلبی او بیشتر است (ساسون، ۱۳۸۵؛ به نقل از رحمانی نوش آبادی، ۱۳۹۱).                                                                                                                                                                                                       

اخیراً علاقه به استفاده از مداخلات ذهن آگاهی برای درمان اضطراب اجتماعی رو به افزایش است. این تا حد زیادی بر اساس نقش مستند فرآیندهای توجهی ناسازگار در حفظ اضطراب اجتماعی (برای مثال: توجه به نشانه­ های درونی از تفکر منفی و تصور از خود ) می­باشد. با این­که تعریف ذهن ­آگاهی بین محققان و پژوهشگران متفاوت است. با این حال، این عقیده که ذهن­ آگاهی شامل افزایش توجه و آگاهی از لحظه حاضر است، در بین تعاریف مختلف مشترک است (اشمرتز و همکاران،۲۰۱۲). فرایندهای توجهی محدود و ارزیابانه در اختلال اضطراب اجتماعی می­توانند در نقطه مقابل توجه ذهن­آگاهانه باشند که به معنای توجه کردن به یک شیوه خاص- متمرکز بر هدف، بودن در لحظه حال و غیر قضاوتمندانه است (کوکوسکی و همکاران، ۲۰۰۹). امکان دارد که افزایش ذهن­ آگاهی به فرد کمک کند تا توجه­اش را به کار اجتماعی در دست انجام متمرکز کند (اشمرتز و همکاران، ۲۰۱۲ ). ممکن است أثر ذهن­ آگاهی به واسطه ایجاد بهبودی در توانایی تنظیم هیجانات و کاهش نشخوار فکری باشد (اشمرتز، ۲۰۰۸). تصور می­شود که هدایت توجه فرد به تجربه حال حاضر ذاتاً منابع سوگیری را درگیر می­ کند که در غیر این صورت ممکن است برای نشخوار فکری استفاده شود. با توجه به أثر ثابت شده پردازش پس رویدادی بر اضطراب اجتماعی، مدل­های شناختی در حال حاضر پردازش پس رویدادی را به عنوان یک عامل اصلی و نگهدارنده در اضطراب اجتماعی تصور می­ کنند. به علاوه این پیشنهاد شده که چنانچه پردازش پس رویدادی را بتوان مختل کرد، اضطراب اجتماعی کاهش می­یابد، اگرچه هیچ مطالعه­ای منتشر نشده که به طور تجربی بررسی کرده باشد که چگونه پردازش پس رویدادی مختل می­شود اما پاره ای شواهد وجود دارد که نشان می­دهد ذهن ­آگاهی تأثیر متضاد بر نشخوار فکری دارد (کاسین[۳]و رکتور[۴]، ۲۰۱۱).                                 ممکن است ذهن ­آگاهی بتواند پردازش پس­رویدادی را به وسیله کاهش شدت پریشانی که یک شخص در طول یک موقعیت اجتماعی یا عملکردی تجربه می­ کند، کاهش دهد. مشاهده غیر قضاوتی افکار، هیجانات و احساس­های فیزیکی در غیاب رفتارهایی برای گریز و اجتناب و فاجعه سازی عواقب بایستی کاهش پاسخ­های ترس را تشویق کند (کاسین و رکتور، ۲۰۱۱)، در واقع ذهن­ آگاهی با نشخوار فکری ارتباط منفی دارد (اشمرتز و همکاران، ۲۰۱۲) و تحقیقات اخیر حاکی از آن است که نشخوار فکری پس­رویدادی یک فرآیند مهم در حفظ اضطراب اجتماعی است (اشمرتز، ۲۰۰۸). بنابراین ذهن آگاهی ممکن است به واسطه کاهش نشخوار فکری مؤثر باشد (اشمرتز و همکاران، ۲۰۱۲). همچنین رابطه منحصر به فرد بین تحمل هیجانی ضعیف­تر و علایم اضطراب اجتماعی شدید نشان می­دهد که درمان اضطراب اجتماعی ممکن است  به وسیله مدل­هایی که بر افزایش درک و پذیرش هیجانات تمرکز دارند ثمر­بخش باشد (مکاتی و کوگل، ۲۰۱۳). ممکن است ذهن­ آگاهی توسط مکانیسم­های دیگری با اضطراب اجتماعی رابطه داشته باشد. به­عنوان مثال بوگلز و مانسل (۲۰۰۴) بر نقش ذهن ­آگاهی در کاهش توجه متمرکز بر خود تأکید کرده­اند، در حالی­که دیگران بر پتانسیل ذهن ­آگاهی در کاهش سوگیری توجه برای تهدیدهای اجتماعی تمرکز داشته اند (اشمرتز و همکارن،۲۰۱۲). به نظر می­رسد ذهن­آگاهی افزایش یافته، احتمالاً  شکلی سازگارانه از توجه متمرکز بر خود را پرورش می­دهد که  نشخوار فکری و اجتناب هیجانی را کاهش می­دهد و خود تنظیمی رفتار را بهبود می­بخشد (بایر، ۲۰۰۹).

• Byron

[۲] – Kabat-Zinn

[۳] -Cassin

[۴]- Rector

[۱] : مهارت های زندگی را می توان مجموعه ای از توانایی ها که زمینه سازگاری و رفتار مثبت و مفید را فراهم می آورند دانست. این توانایی ها فرد را قادر می سازد مسئولیت نقش اجتماعی خود را بپذیرد و بدون لطمه زدن به خود و دیگران با خواسته ها و انتظارات و مشکلات روزانه به ویژه در روابط بین فردی به شکل موثر روبرو شوند. با این توصیف مهارت هایی که به مهارت های زندگی موسوم هستند بی شمارند و ماهیت و تعاریف آنها نسبت به فرهنگ ها و موقعیت ها تغییر می یابد (طارمیان،۱۳۸۰،ص۴۵).

 مهارت حل مساله[۲] : عبارت است از تشخیص و کاربرد دانش و مهارت هایی که منجر به پاسخ درست فرد به موقعیت گردد و یا فرد را به هدف خویش برساند. به عبارت دیگر مهارت حل مساله، فرایند تفکر منطقی و منظمی است که به فرد کمک می کند تا هنگام رویارویی با مشکلات راه حل های متعدد را جستجو کند و سپس بهترین راه حل را انتخاب نمایند    (ملکی ،۱۳۸۲،ص۴۰).

مهارت شهروند جهانی[۳] : عبارت است از توانایی درک و فهم مسائل جهانی، بین المللی و روابط بین کشورها و انسان های کشورهای مختلف (فتحی واجارگاه،۱۳۸۳،ص۲۷).

مهارت فناوری و اطلاعات[۴]: به معنای  توانایی استفاده از اینترنت و کامپیوتر در افزایش و غنی سازی یادگیری در حوزه های گوناگون درسی است (میرزاحسینی،۱۳۹۰، ص۱۷۲).

 مهارت تصمیم گیری[۵] : مهارتی است که به انسان کمک می کند تا در جاهایی که دچار تردید می شود خود را نجات دهد و درست تصمیم گیری کند. اصولاً همیشه این ضرورت وجود دارد که باید به نحو موثری در مورد مسائل زندگی تصمیم گرفته شود و انسان قبل از هر تصمیمی باید قدرت بررسی جوانب مختلف انتخاب های خود را داشته باشد، اگر چنین شود بدون شک از بهداشت روانی مناسبی برخوردار خواهد بود (ملکی ،۱۳۸۲،ص۵۲).

مهارت مشارکت و همکاری[۶] : به معنای توانایی شرکت موثر و فعال در تعاملات گروهی و توانایی برقراری تعادل بین نیازهای گروهی و فردی (میرزاحسینی،۱۳۹۰، ص ۱۷۱).

مهارت برقراری ارتباط[۷] : ناظر بر ایجاد ارتباط انسانی با اطرافیان و در نظر گرفتن حقوق دیگران و ابراز احساسات خود و درک احساسات دیگران است (کیانی، ۱۳۸۴،ص ۵۸).

مقطع متوسطه[۸] : دوره متوسطه عبارت است از دوره برزخ یا دوره انتقالی میان آموزش پایه که عمومی و غیر تخصصی است و آموزش تخصصی تر در سطح آموزش عالی. در این دوره دانش آموزان گروه سنی چهارده تا هفده یا هجده ساله تحصیل می کنند (صافی،۱۳۹۰).

دانش آموز[۹] : از لحاظ لغوی به معنی کسی است که دانش می‌آموزد و در اصطلاح، برای اطلاق به محصلان رسمی در سطح تحصیلات قبل از دانشگاه به کار می‌رود (ملکی،۱۳۸۲).

۱- ۶- تعاریف عملیاتی

مهارت های زندگی: در این پژوهش، میزان مهارت های زندگی دانش آموزان در قالب  شش مولفه حل مساله، تصمیم گیری، ارتباط، مشارکت و همکاری، شهروند جهانی و مهارت استفاده از فناوری اطلاعات به وسیله پرسشنامه ۴۱ گویه ای سنجیده می شود.

مهارت حل مساله: در این پژوهش، مولفه حل مساله توسط پرسشنامه مهارت های زندگی سنجیده می شود که شامل سوالات، ۱، ۲، ۳، ۴، ۵، ۶ و این گویه ها عبارتند از، مراحل حل مساله در مواجهه با مشکلات زندگی، انتخاب موثرترین راه حل، توانایی مواجهه با مسائل مختلف، آگاهی از چگونگی تفکر واضح و حل مسائل در شرایط بحرانی و غیره است.

مهارت تصمیم گیری: در این پژوهش، مولفه تصمیم گیری توسط پرسشنامه مهارت های زندگی سنجیده می شود که شامل سوالات ۷، ۸، ۹، ۱۰، ۱۱، ۱۲، ۱۳ و این گویه ها عبارتند از،    تصمیم گیری بر مبنای آگاهی، تصمیم گیری بر مبنای ارزیابی دقیق موقعیت ها، تصمیم گیری منطقی براساس اهداف واقع بینانه، مسئولیت اعمال خودم را می پذیرم، آمادگی برای تغییر تصمیم دارم، بر مبنای اطلاعات کامل تصمیم گیری می کنم و غیره است.

مهارت شهروند جهانی: در این پژوهش مولفه شهروند جهانی توسط پرسشنامه مهارت های زندگی سنجیده می شود که شامل سوالات ۱۴، ۱۵، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و این گویه ها عبارتند از، شرکت موثر و فعال در تعاملات گروهی، تعامل فرهنگی بین جوامع، برای صلح تلاش        می کنم، آشنایی با مسائل حقوق بشر، برقراری ارتباط با مردمان جوامع دیگر،  احترام به قوانین بین الملل است.

مهارت برقراری ارتباط: در این پژوهش مولفه ارتباط توسط پرسشنامه مهارت های زندگی سنجیده می شود که شامل سوالات ۲۰، ۲۱، ۲۲، ۲۳، ۲۴، ۲۵، ۲۶، ۲۷، ۲۸ و این گویه ها عبارتند از، ارتباط کلامی موثر با دیگران، ابراز وجود در اکثر مواقع، فرد کمرویی نیستم، درک احساسات دیگران، مقاومت در برابر خواسته های نامعقول دیگران، استفاده از روش های مناسب برقراری ارتباط، انعطاف پذیری در ارتباط و غیره است.

مهارت مشارکت و همکاری: در این پژوهش مولفه مشارکت و همکاری توسط پرسشنامه مهارت های زندگی سنجیده می شود که شامل سوالات ۲۹، ۳۰، ۳۱، ۳۲، ۳۳، ۳۴، ۳۵، ۳۶ و این گویه ها عبارتند از، پذیرش انواع نقش ها، مشترکات بین علایق گوناگون را شناسایی    می کنم، شرکت در مباحث گروهی، نقش های گروهی را از  نقش فردی جدا می دانم، بین نیازهای گروهی و فردی تعادل ایجاد می کنم، تلاش برای رسیدن به هدف های گروه و غیره است.

مهارت فناوری و اطلاعات: در این پژوهش مولفه فناوری و اطلاعات توسط پرسشنامه مهارت های زندگی سنجیده می شود که شامل سوالات ۳۷، ۳۸، ۳۹، ۴۰، ۴۱ و این گویه ها عبارتند از، استفاده از اینترنت و رایانه، استفاده از شیوه های جدید مطالعه با رایانه، آگاهی از سازماندهی اطلاعات، برنامه ریزی از طریق رایانه، نقش فناوری اطلاعات در افزایش و غنی سازی یادگیری است.

[۱] – Life Skills

[۲] – Problem-Solving Skill

[۳] – Global Citizen Skill

[۴] – IT

[۵] – Decision-Making Skill

[۶] – Coopreation

[۷] – Communication

[۸] – Secondary  Level

[۹] – Student