برای اینکه درک بهتری از وضعیت شهرهای الکترونیک پیشرفته در کشورهای مختلف دنیا داشته باشیم، به مرور نتایج یک ارزیابی بین‌المللی در این زمینه می‌پردازیم.  این ممیزی که ” حکمرانی الکترونیک در شهرداری‌های سرتاسر جهان”[۱] نام دارد، برای اولین بار در سال ۲۰۰۳  با همکاری چندین دانشکاه و موسسه بین‌المللی انجام کرفت. از آن پس این ممیزی هر دو سال یکبار تکرار شده و آخرین رتبه‌بندی در سال ۲۰۰۷ اعلام گردید. 

بر اساس این پیمایش که هر دو سال یک بار انجام می‌گیرد، فرآیند حکمرانی الکترونیک شهرداری‌های شهرهای بزرگ دنیا از پنج قاره مختلف مورد ارزیابی قرار گرفته است. بر این اساس وب‌سایت شهرداری‌های شهرهای منتخب از حیث حکمرانی الکترونیک بررسی و رتبه‌بندی شده‌اند. این بررسی شامل ارزیابی دولت الکترونیک (ارائه خدمات و سرویس‌های عمومی) و دموکراسی الکترونیک (مشارکت شهروندان در حکمروایی شهری) است. امنیت وب‌سایت شهرداری، قابلیت استفاده و میزان کارایی، محتوای وب‌سایت، نوع و میزان خدمات برخط (آنلاین) ارائه شده در وب‌سایت و همچنین میزان مشارکت و پاسخگویی شهروندان نسبت به وب‌سایت شهر خود از جمله مواردی بوده که در این پیمایش مورد توجه قرار گرفته‌‌اند و بر این اساس به هر شهر امتیازی مابین ۰ تا ۱۰۰ تخصیص داده شده است.

ملاک انتخاب شهرها به منظور انجام این پیمایش، جمعیت شهرها و همچنین تعداد افرادی است که در آن کشور از اینترنت استفاده می‌کنند. بر این اساس از اطلاعات اتحادیه جهانی مخابرات (ITU)[2] استفاده شده و لیست شهرهایی متصل به اینترنت استخراج شده و سپس ۱۰۰ شهر پرجمعیت‌تر از میان آنها انتخاب شده است. پس از اتخاب شهرها، وب‌سایت رسمی شهرها مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است. در ارزیابی سال ۲۰۰۵، از میان ۱۰۰ شهر مذکور، شهرداری ۸۱  شهر دارای وب‌سایت رسمی بوده‌اند که این تعداد در ارزیابی سال ۲۰۰۷ به ۸۶ شهر افزایش پیدا کرده است.

از کشور ما شهر تهران به عنوان نماینده در این پیمایش انتخاب شده و متأسفانه در هر سه ممیزی انجام گرفته در سالهای ۲۰۰۳، ۲۰۰۵ و ۲۰۰۷ در قسمتهای انتهایی جدول قرار داشته است. ذکر این نکته خالی از لطف نیست که حتی شهرهای بسیاری کشورهای آفریقایی و آسیایی نظیر کیپ‌تاون (آفریقای جنوبی)، کیف (اوکراین)، مینسک (بلاروس)، نیکوزیا (قبرس)، سارایوو (بوسنی)، کراچی (پاکستان)، عمان (اردن)، کازابلانکا (مغرب)، … دارای امتیازی بیشتر از تهران بوده‌اند.  همچنین ذکر این نکته حائز اهمیت است که طی هر سه ممیزی انجام گرفته، همواره شهرهای سئول، هنگ کنگ و سنگاپور به عنوان سه شهر آسیایی جزء برترین شهرها بوده‌ و از شهرهای آمریکایی و اروپایی پیشی گرفته‌اند.

طی جدولهای بعدی، نتایج این پیمایش به همراه جایگاه تهران در بین ۸۶ شهر ارائه شده است.

جدول ۸: برترین شهرهای الکترونیک دنیا در سال ۲۰۰۷

جدول ۹: برترین شهرهای الکترونیک دنیا طی سالهای ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۷

ارزیابی انجام گرفته بر مبنای ۵ شاخص به شرح زیر بوده است:

• امنیت و قابلیت اطمینان وب‌سایت

• قابلیت و سهولت استفاده توسط کاربر

• محتوای اطلاعات موجود در وب‌سایت و صحت اطلاعات

• خدمات الکترونیک ارائه شده

• میزان مشارکت شهروندان

امتیاز کسب شده شهر تهران بر مبنای پنج شاخص فوق (شاخص از ۲۰) و  جایگاه شهر تهران در بین ۸۶ کشور مورد بررسی به شرح جدول ۱۰ می‌باشد. همانگونه که از داده‌های ارائه شده برمی‌آید، تهران در هیچ یک از شاخص‌های فوق وضعیت خوبی ندارد.

جدول ۱۰: وضعیت شهر  تهران بر مبنای شاخص‌های ارزیابی شهرهای برتر دنیا

۲-۱۲- شهرهای الکترونیک در ایران

سابقه استفاده عملی از فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح شهرها به اواخر سال ۱۳۸۰ برمی‏گردد. در این سال جزیره کیش به عنوان پایلوت ملی فناوری اطلاعات و ارتباطات کشور انتخاب شده و اولین قدم‏ها برای بهره‏مندی از فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح شهرها آغاز می‏گردد. در همین راستا از مشاوره یک شرکت ایرلندی جهت تدوین طرح راهبردی فناوری اطلاعات و ارتباطات کیش استفاده می‏شود.

شکل ۱۱: نمایی از پورتال شهر الکترونیک کیش

پس از کیش، مشهد دومین شهری است که به منظور پیاده‏سازی شهر الکترونیک انتخاب می‏شود و در سال ۱۳۸۲, سند راهبردی شهر الکترونیک مشهد با محوریت شهرداری مشهد, توسط پژوهشکده الکترونیک دانشگاه علم و صنعت ایران تدوین می‏گردد.

پورتال شهر الکترونیک کیش[۳] در حال حاضر فقط به ارائه اطلاعات می‌پردازد و هیچ نوع خدمات الکترونیکی ارائه نمی‌کند. ارائه اطلاعات در خصوص سازمان منطقه آزاد کیش، جاذبه‌های گردشگری، اطلاعات پرواز، بازرگانی و سرمایه‌گذاری در کیش و اطلاعات هتل‌ها از جمله اطلاعات ارائه شده در پورتال شهر کیش هستند.

شکل ۱۲: نمایی از پورتال شهر الکترونیک مشهد

همچنین پورتال شهر الکترونیک مشهد[۴] مانند شهر کیش صرفاً به ارائه اطلاعات می‌پردازد و در حوزه خدمات الکترونیک، فعالیت خاصی انجام نمی‌دهد. آشنایی با شهر و شهرداری مشهد، بانک اطلاعات شهری، اوقات شهری، اطلاعات زیارت و گردشگری، برنامه سینماهای شهر، نرخ ارز و اخبار شهر از جمله اطلاعات ارائه شده در این پورتال می‌باشند. در حوزه خدمات الکترونیک، ارتباطهای (لینک) برای اتصال به وب‌سایت شرکت پست (برای رهگیری مرسولات پستی پیشتاز)، بانک پارسیان (برای پرداخت قبوض)، شرکت رجا (برای خرید اینرنتی بلیط قطار) و شرکت هما (برای خرید اینترنتی بلیط هواپیما) ارائه شده است و خود شهرداری هیچ نوع خدمات الکترونیکی مختص به خود ارائه نمی‌نماید.

۲-۱۳- وضعیت شهر الکترونیک در شهر همدان

شهر همدان نیز همانند بسیاری دیگر از شهرهای کشور نسبت به راه‏اندازی پورتال شهر الکترونیک[۵] اقدام نموده و اولین قدم را که ارائه اطلاعات جامع و کامل از شهر و متولیان مدیریت شهر است، به خوبی پیاده کرده است، اما همانند سایر شهرهای کشور، فعالیت‏ها در همین سطح متوقف شده و ادامه نیافته است.

پورتال شهر الکترونیک همدان در حال حاضر به ارائه اطلاعات نسبتاً جامعی در زمینه‌های مختلف از جمله شهرداری، شورای شهر، شهر همدان، مشاغل، اخبار شهر، مناقصات شهرداری، هتل‌ها، جاذبه‌های گردشگری، اوقات شرعی، نرخ ارز و قیمت سکه، … می‌پردازد. همچنین در حوزه خدمات الکترونیک، سه سرویس محاسبه عوارض خودرو، محاسبه عوارض نوسازی و سامانه مهندسین ناظر در این وب‌سایت طراحی و ارائه شده است.

سامانه محاسبه عوارض خودرو شامل چندین جدول مختلف است که به کمک آنها و با پیدا کردن خودروی خود در جداول، می‌توان از میزان عوارض سالیانه آن مطلع شد.

سامانه مهندسین ناظر شامل یک موتور جستجو است که به کمک آن می‌توان به جستجوی مهندسین ناظر و طراح ساختمان پرداخت. به کمک این سامانه، مشخصات و اطلاعات تماس مهندسین ناظر در اختیار کاربر قرار داده می‌شود.

سامانه محاسبه عوارض نوسازی که فقط برای املاک شهرداری منطقه ۲ همدان طراحی شده است، شامل یک موتور جستجو است که بر اساس وارد کردن مشخصات ملک یا مالک به ارائه اطلاعات در مورد میزان عوارض ملک می‌پردازد.

شکل ۱۳: نمایی از پورتال شهر الکترونیک همدان

پس از بررسی پورتال شهر همدان، در این بخش سعی می‏شود تا با بهره گرفتن از آخرین آمار و اطلاعات موجود، وضعیت شهر الکترونیک در همدان را به صورت اجمالی و در یک نمای کلی بررسی نماییم. به همین منظور نیازمند آن هستیم که بر اساس دسته‏ای از شاخص‏های مدون که هریک جزء کوچکی از یک نمای کلی را شامل می‏شوند به ارائه آمار و ارقام بپردازیم. با توجه به همین امر بر اساس مدل مفهومی که در فصل دو به آن اشاره شد و همچنین  به کمک شاخص‏هایی که برای ارزیابی شهر الکترونیک ارائه گردید، وضعیت شهر الکترونیک مورد بررسی قرار می‌گیرد.

ذکر این نکته الزامی است که با توجه به وضعیت نابسامان آمار و اطلاعات، برای برخی از شاخصهای مذکور آمار و اطلاعات دقیقی در سطح محلی موجود نمی‏باشد که این امر کار تحقیق را با مشکلات فراوانی روبرو می‏سازد، اما به هر حال در این مرحله سعی شده تا از آخرین آمار و اطلاعات موجود استفاده شود تا تصویر درستی از وضعیت موجود در همدان ارائه گردد. به همین منظور در این بخش از آمار و اطلاعات ارائه شده در طرح جامع فناوری اطلاعات و ارتباطات استان همدان و همچنین آمار ارائه شده توسط شرکت مادر تخصصی مخابرات همدان (مراجعه حضوری محقق) استفاده شده است. بررسی اطلاعات جمع‌آوری شده در مورد شهر همدان می‌توان اینگونه برداشت نمود که اغلب شاخص‏های فوق در شهر همدان در حد قابل قبولی قرار ندارند. برای مثال در زمینه زیرساختها می‏توان با استناد به آمارهای زیر به راحتی بیان نمود که در زمینه زیرساخت آمادگی پیاده‏سازی شهر الکترونیک در همدان وجود ندارد:

جدول ۱۱: وضعیت شاخصهای عمومی (ارزیابی زندگی الکترونیکی)

همچنین در زمینه شاخص‏های سازمان الکترونیک، وضعیت موجود حاکی از آن است که در این زمینه نیز تا دستیابی به وضع مطلوب و حداقل‏های لازم برای توسعه شهر الکترونیک فاصله زیادی وجود دارد.

جدول ۱۲: وضعیت شاخص‌های زیرساخت‌های کسب و کار الکترونیکی (سازمان الکترونیکی)

در زمینه شاخص‏های دولت الکترونیک نیز آمار مؤید این مطلب است که فاصله زیادی تا تحقق شهر الکترونیک وجود دارد. اگرچه ذکر این نکته الزامی است که شاخص‏های دولت الکترونیک در مقایسه با سایر شاخص‏های مطرح شده وضعیت بهتری وجود دارد.

جدول ۱۳: وضعیت شاخص‌های دولت الکترونیکی

۲-۱۴- نتیجه‌گیری و تحلیل

با توجه به مباحثی که تا اینحا مطرح شده و مورد بررسی قرار گرفت اکنون می‌توان به ارائه تحلیلی از وضعیت موجود مدیریت شهری و همچنین شهر الکترونیک پرداخت.

۲-۱۴-۱- تحلیل وضعیت مدیریت شهری

در کشور ما اگرچه شهرداری‌ها به عنوان عنصر مرکزی سیستم مدیریت شهری در سطح محلی شناخته می‌شوند اما برای انجام وظایف خود ناگزیر از ارتباط و تعامل با سایر عناصر سیستم مدیریت شهری هستند. در حال حاضر در کشور ما سازمان‌ها و نهادهای مختلفی به صورت رسمی و غیررسمی در امر مدیریت شهر دخیل هستند و به ایفای برخی نقش‌ها و انجام برخی وظایف در سیستم مدیریت شهری می‌پردازند که این امر خود به عنوان یکی از مشکلات سیستم مدیریت شهری امروز و در واقع یکی از مشکلات شهرداری‌ها شناخته می‌شود. از جمله این نهادها و دستگاه‌ها می توان به وزارت کشور، استانداری، فرمانداری و بخشداری، سازمان شهرداری‌های کشور، سازمان ملی زمین و مسکن، مهندسان مشاور شهرسازی، سازمان مسکن و شهرسازی استان، شورایعالی شهرسازی و معماری ایران، وزارت صنایع، سازمان حفاظت محیط زیست، شرکت شهرک‌های صنعتی، وزارت جهاد کشاورزی، اداره راه و ترابری، شرکت مخابرات، سازمان آب و فاضللاب منطقه‌ای، شرکت گاز، سازمان ثبت احوال، و …  اشاره نمود. آنچه مسلم است در کشور ما در طی زمان با شکل‌گیری دیگر سازمان‌های دولتی و عمومی، وظایف شهرداری‌ها محدود و محدودتر شده است و هرکدام از آن وظایف در اختیار نهاد ویژه‌ای گذاشته شده و قوانین جدیدتر بیشتر به تنظیم و تعیین روابط بین سازمان‌ها برای انجام وظایف و همچنین در برخی موارد تفکیک وظایف پرداخته‌اند.

در کل می‌توان گفت که نظام مدیریت شهری در ایران یک نظام کاملاً تمرگزگرا است که در آن تمام امور فقط از مرکز شروع شده و دوباره به مرکز ختم می‌گردد. در این نظام مدیریتی، مدیریت محلی و مشارکت مردمی نقش چندان مهمی در تصمیم‌گیری، تصمیم‌سازی، سیاستگذاری و برنامه‌ریزی ندارند و عمده حیطه اختیارات مدیریت محلی محدود به مسائل اجرایی می‌شود. این امر در عمل، اختیار عمل و خلاقیت را از مدیریت محلی سلب کرده و مانع پیشرفت و رشد و همچنین عدم مشارکت اجتماعی می‌گردد. همچنین با توجه به اینکه برنامه‌ریزی‌ها توسط مدیریت مرکزی انجام می‌گیرد، ممکن است برنامه‌ها به صورت کامل با نیازمندی‌ها  و همچنین امکانات پیاده‌سازی محلی انطباق نداشته باشد.

یکی دیگر از مشکلات فعلی پیش روی مدیریت محلی و شهرداری‌ها، عدم وجود قانون جامع و یکپارچه است که طی آن وظایف شهرداری‌ها مطابق با نیازهای روز جامعه تعیین شده و همچنین دارای پیوند و وحدت عملکردی و فاقد هرگونه ابهام و اختلاف بین‌سازمانی باشد. این تعدد قوانین شهری و ابهامات و تداخل بین آنها در زمینه وظایف و اختیارات شهرداریها و دیگر نهادهای مسئول باعث بروز ناهماهنگی و همچنین بلاتکلیفی در بسیاری موارد گردیده است.

۲-۱۴-۲- تحلیل وضعیت شهر الکترونیک

با توجه به آنجه طی فصول و بخش‌های گذشته مطرح شد، شهرهای الکترونیک در ایران هنوز جایگاه و ماهیت اصلی خود را پیدا نکرده‌اند. در واقع شهرهای ما برای دستیابی به آنچه در کشورهای دیگر به عنوان شهر الکترونیک یا دولت محلی الکترونیک شناخته می‌شود راهی طولانی در پیش دارند. علت این موضوع را می‌توان در دو بخش کلی واکاوری نمود:

• تفاوت ماهوی مدیریت شهرها و تفاوت عملکردی شهرداری‌ها در دولتهای با حکومت تمرکزگرا و دولتهای مبتنی بر حکومت محلی به عنوان یکی از مشکلات اصلی پیش روی تحقق شهر الکترونیک در کشور ما شناخته می‌شود. شهر الکترونیک تنها در صورتی تحقق می‌یابد که شهرداری به عنوان نهاد اصلی مدیریت شهر به صورت محلی عمل کرده و اختیار عمل کامل داشته باشد. در واقع سیستم فعلی مدیریت شهرها در ایران مناسب برای پیاده‌سازی شهر الکترونیک نمی‌باشد کمااینکه تجربه سالیان گذشته در زمینه پیاده‌سازی و راه‌اندازی شهرهای الکترونیک در کشور نیز مؤید این مطلب بوده است و همچنین تمام شهرهای الکترونیک جهان در واقع یک دولت الکترونیکی محلی هستند که به نمایندگی از دولت مرکزی تمامی خدمات شهری را به صورت الکترونیکی در اختیار شهروندان قرار می‌دهند. تمرکز تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی در مرکز مانع از اختیار عمل شهرداری‌ها بوده و فرآیند الکترونیکی شدن را برای آنها بسیار دشوار می کند. در شهرهای الکترونیک، عمده خدمات مورد نیاز شهروندان در حوزه‌های مختلف به صورت کامل ارائه می‌گردد. در واقع در این حالت وظایفی که بر دوش دولت‌ها قرار داشته به نهادهای مدیریت محلی واگذار شده و تنها اموری مانند ارتباطات و تنظیم سیاست خارجی، دفاع و تأمین امنیت ملی و ایجاد زیرساخت‌های ملی بر عهده دولت‌های مرکزی باقی می‌ماند. این امر همچنین زمینه رقابت سالم را بین شهرداری شهرهای مختلف کشور برای ارائه خدمات بیشتر و بهتر به صورت الکترونیک فراهم می‌آورد.

• عدم وجود زیرساخت‌های مورد نیاز اعم از زیرساختهای فنی، قوانین و مقررات، زیرساخت‌های فرهنگی و آموزشی و نهایتاً نیروی انسانی کارآزموده به عنوان دومین مانع پیش روی تحقق شهرهای الکترونیک در ایران شناخته می‌شود. بر طبق آمار و اطلاعات ارائه شده در بخشهای قبلی، شاخصهای توسعه دولت الکترونیک و آمادگی الکترونیک در ایران با شاخصهای جهانی فاصله چشمگیری دارد و تا زمانیکه این فاصله کمتر نشود نمی‌توان انتظار پیشرفت در زمینه توسعه شهرهای الکترونیک داشت. همچنین یکی دیگر از مشکلات پیش رو عدم وجود توان مدیریتی در زمینه اجرا پروژه‌های فناوری اطلاعات و ناآشنایی مدیران با فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی و همچنین عدم ثبات مدیریتی و تعویض پی در پی مدیران است که باعث مسکوت ماندن طرح‌های قبلی می‌گردد.

۲-۱۵- مدل تحلیل: تعامل بین کنشگران اصلی مدیریت شهر در شهر الکترونیک

شهروندان، دولت، بخش عمومی و سازمان‏های غیردولتی به عنوان کنشگران اصلی شهر شناخته می‏شوند. در مقابل- همانطور که پیش‏تر به آن اشاره شد- سه گروه اصلی مخاطب ایده شهر الکترونیک عبارتند از ۱- دولت، ۲- شهروندان و ۳- شرکتها و موسسات بخش خصوصی. این دو تقسیم‏بندی تا حد زیادی با یکدیگر انطباق دارند. در واقع در زمینه شهر الکترونیک، اهداف استراتژیک خارجی، متمرکز بر شهروندان و شرکتها و موسسات بخش خصوصی است در حالیکه اهداف داخلی بر خود دولت تمرکز دارد. به عبارت دیگر وقتی بحث از شهر الکترونیک به میان می‏آید، تراکنش‏های دولت- دولت (G2G)، دولت- شهروندان (G2C) و دولت- بخش خصوصی (G2B) بر بستر زیرساخت الکترونیک، زیرساخت دولت الکترونیک و زیرساخت کسب و کار الکترونیک اهمیت می‏یابند. این ارتباط میان کنشگران شهر الکترونیک در شکل ۱۴ نشان داده شده است.

شکل ۱۴: تعامل بین کنشگران اصلی مدیریت شهر در شهر الکترونیک

اهداف خارجی شامل برآورده‏سازی نیازمندیهای عمومی و انتظارات کاربران و مراجعان از طریق ساده‏سازی تراکنش‏ها به کمک ارائه خدمات برخط است. بدین ترتیب خدمات ازائه شده توسط دولت به شهروندان و شرکت‏ها و موسسات بخش خصوصی با کیفیتی بهتر و از طریق امکانات شهر الکترونیک میسر خواهد شد. از طرف دیگر افزایش کارایی، شفافیت، سرعت و پاسخگویی عملیات درون سازمانی بخش دولتی (شامل تراکنشهای بین دولت مرکزی و محلی) به عنوان اهداف داخلی شناخته می‏شوند.

با توجه به مباحث مطرح شده، آنچه اهمیت می‏یابد این است که رابطه بین کنشگران شهر در قالب شهر الکترونیک میسر شود و این امر زمانی میسر می‏گردد که سیستم‏ها و فرآیندهای ارائه خدمات شهری با مدل جدید ارائه خدمات منطبق شوند.

در این تحقیق سعی می‌شود بر اساس مدل تحقیق (شکل ۱۵) ابتدا وضعیت شهر الکترونیک در شهر همدان بررسی شده و جایگاه همدان تعیین گردد. بر این اساس و پس از تعیین وضعیت فعلی شهر الکترونیک در شهر همدان، نقاط قوت و ضعف موجود در هر بعد بررسی شده و نهایاتاً راهکارهای تحقق شهر الکترونیک بیان گردد.

[۱] Digital Governance in Municipalities Worldwide

[۲] International Telecommunication Union (ITU)

[۳] www.kish.ir

[۴] www.e-mashhad.ir

[۵] www.hamedan.ir