مشخصه اصلی اختلال اضطراب اجتماعی، ترس آشکار و مستمر از موقعیت­های اجتماعی یا عملکردی که در آن­ها ممکن است خجالت و شرمندگی اتفاق بیافتد، می­باشد. (DSM-IV-TR؛ انجمن روانپزشکی آمریکا، ۲۰۰۰). هرچند احساس اضطراب برای بیشتر افرادی که در شرایط جدید، ناآشنا یا تحت ارزیابی اجتماعی مثل مصاحبه شغلی قرار می­گیرند رایج است. افراد مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی به طور مداوم ترس و وحشت را تجربه می­ کنند حتی وقتی که احتمال مواجهه با موقعیت­های اجتماعی را پیش ­بینی می­ کنند. اضطراب ناشی از قرار گرفتن در معرض توجه و موشکافی دیگران است که به احساس خجالت، تحقیر و شرمساری منجر می­شود (بک و همکاران، ۲۰۰۵).

ملاک­های تشخیصی اختلال اضطراب اجتماعی بر اساس DSM-IV-TR

الف: ترس آشکار و مستمر از یک یا چند موقعیت اجتماعی یا عملکردی که شخص در معرض دید اشخاص ناآشنا یا احتمالاً در معرض توجه دیگران قرار می­گیرد. فرد از این واهمه دارد که کاری انجام دهد (یا نشانه­ های اضطراب را ظاهر کند) که موجب تحقیر یا شرمندگی او شود.

تذکر: در کودکان باید شواهدی از ناتوانی برای برقراری روابط اجتماعی متناسب با سن، با افراد آشنا وجود داشته باشد و اضطراب باید در برخورد با همسالان، نه این که صرفاً در تعامل با بزرگسالان روی دهد.

ب: مواجهه با موقعیت­های اجتماعی ترس­آور تقریباً همیشه به اضطراب منجر می­شود که ممکن است به شکل حمله هراس وابسته به موقعیت یا با زمینه موقعیتی ظاهر شود.

تذکر: در کودکان، اضطراب ممکن است به شکل گریه کردن، قشقرق، بی­حرکت شدن یا کناره­گیری و بیزاری از موقعیت­های اجتماعی که در آن افراد ناآشنا حضور دارند، ابراز شود.

ج: شخص می­داند که ترس او مفرط یا بی­دلیل است.

تذکر: در کودکان این ویژگی ممکن است وجود نداشته باشد.

د: شخص از موقعیت­های اجتماعی یا عملکردی ترس­آور اجتناب کرده یا آن­ها را با اضطراب و پریشانی شدید تحمل می­ کند.

ه: اجتناب، اضطراب انتظاری یا پریشانی در موقعیت (یا موقعیت­های) اجتماعی یا عملکردی به­طور قابل ملاحظه­ای با فعالیت­های عادی، کارکرد شغلی(تحصیلی)، یا موقعیت­ها یا روابط اجتماعی تداخل می­ کند یا پریشانی آشکاری درباره ابتلا به فوبی وجود دارد. و در افراد زیر ۱۸ سال، طول مدت نشانه­ها حداقل ۶ ماه است.

ز: ترس یا اجتناب، ناشی از اثرات فیزیولوژیایی مستقیم مواد (مانند سوء مصرف دارو یا دارو درمانی) یا یک بیماری جسمی نیست و بر حسب اختلال هراس یا بدون آگورافوبی، اختلال اضطراب جدایی، اختلال بد شکلی بدن، اختلال فراگیر رشد یا اختلال شخصیت اسکیزوئید توجیه بهتری ندارد.

ح: اگر یک بیماری جسمی یا اختلال روانی دیگر وجود داشته باشد، ترس موجود در ملاک تشخیصی الف با آن مرتبط نیست. برای نمونه این ترس ناشی از لکنت زبان، لرزش در پارکینسون یا رفتار ناهنجار غذا خوردن در بی­اشتهایی عصبی یا پرخوری نیست (انجمن روانپزشکی آمریکا، ۲۰۰۰).

۱-۱-۱- انواع اختلال اضطراب اجتماعی

الف- تعمیم یافته: در این نوع، ترس با اکثر موقعیت­های اجتماعی درآمیخته است (نظیر آغاز کردن یا ادامه دادن گفت­گوها، شرکت کردن در گروه­های کوچک، قرار ملاقات عشقی[۱]، صحبت کردن با مراجع قدرت، حضور در مهمانی­ها). افراد مبتلا به هراس اجتماعی تعمیم یافته معمولاً هم از موقعیت­های عملکردی در جمع و هم موقعیت­های روابط اجتماعی می­ترسند. چون مبتلایان به هراس اجتماعی اغلب گستره­ کامل ترس­های اجتماعی­شان را به طور خود­ انگیخته گزارش نمی­کنند، بنابراین تهیه­ فهرستی از موقعیت­های اجتماعی و عملکردی به کمک فرد بیمار، برای متخصص بالینی سودمند است (استارسویچ، ۲۰۰۵).

ب- غیر تعمیم یافته: افرادی که نمود بالینی آن­ها متناسب با تعریف تعمیم یافته نیست گروهی ناهمگون را تشکیل می­ دهند (که گاهی در ادبیات تحت عناوین محدود، یا مشخص از آن­ها یاد می­شود) که دربرگیرنده­ی اشخاصی است که از یک موقعیت عملکردی منفرد می­ترسند و افرادی که از چند موقعیت اجتماعی، اما نه زیاد، می­ترسند را شامل می­شود (استارسویچ، ۲۰۰۵).

اکثر افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی که در جستجوی درمان هستند (نمونه­های بالینی) با ملاک­های زیرگونه تعمیم یافته انطباق دارند. حال آن­که اضطراب اجتماعی خاص ممکن است در جمعیت غیر بالینی شیوع بالاتری داشته باشد (ویچن و همکاران، ۱۹۹۹). افراد مبتلا به هراس اجتماعی تعمیم یافته بیشتر احتمال دارد که کاستی­هایی را در مهارت­های اجتماعی نشان دهند و مشکلات اجتماعی و شغلی شدید داشته باشند (انجمن روانپزشکی آمریکا، ۱۳۸۱). شیوع نوع غیر فراگیر این اختلال در نمونه­های بالینی زنان و مردان مشابه بوده و ظاهراً در نوع فراگیر تعداد مردان بیشتر از زنان است (استارسویچ، ۲۰۰۵).

۱-۱-۲- پیوستار اضطراب اجتماعی

اغلب افراد در طول زندگی اضطراب اجتماعی را تجربه می­ کنند (جفرسون[۲]، ۲۰۰۱). خصایص اختلال اضطراب اجتماعی دارای طیفی است که از خفیف شروع می­شود، این زمانی است که بیماران در مورد یک یا چند موقعیت عملکردی احساس بیم دارند، و به کاملاً شدید و ناتوان کننده می­رسد یعنی زمانی که بیماران از نظر اجتماعی منزوی هستند و در تمام حوزه­های حیاتی عملکرد دچار نقص می­باشند. علاوه بر خصایص بالینی، اختلال اضطراب اجتماعی دارای جنبه­های پیش بالینی – کمرویی- است که متعلق به حوزه انواع بهنجاری از رفتار می­باشد (استارسویچ، ۲۰۰۵). برخی از پژوهش­ها شباهت­ها و تفاوت­های طبقه تشخیصی اختلال اضطراب اجتماعی و سازه وابسته به شخصیت، «خجالت » را بررسی کرده­اند. این پژوهش­ها به روشنی نتوانسته­اند تا تمایز روشنی بین محتوای فکر، پاسخ­های فیزیولوژیکی یا الگوهای رفتاری افراد مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی و افرادی که صرفاً نمره بالا در مقیاس خجالت می­گیرند، پیدا کنند (شیلد[۳]، ۲۰۰۴). رپی معتقد است که اختلال اضطراب اجتماعی در پیوستاری از شدت قرار می­گیرد (رپی، ۱۹۹۵). این پیوستار به ترتیب شدت از نبود اضطراب اجتماعی، سطح معمول و بهنجار اضطراب اجتماعی، اضطراب اجتماعی (سطح پایین خجالت)، ترس­ها و اجتناب­های اجتماعی (اختلال اضطراب اجتماعی خاص)، اختلال اضطراب اجتماعی فراگیر تا اختلال شخصیت اجتنابی قرار دارد (رپی و اسپنس، ۲۰۰۴). زمانی می­توان تشخیص این اختلال را مطرح نمود که مشکلات فرد با زندگی او تداخل جدی ایجاد کرده باشد. در واقع شدت اضطراب اجتماعی ملاک تمایز تلقی می شود یعنی فرد ممکن است ترس و نگرانی زیادی نسبت به موقعیت­های اجتماعی داشته باشد اما عملکرد اجتماعی جاری وی در محدوده بهنجار قرار گیرد، زیرا این مشکل محدودیت عمده­ای در زندگی او تلقی نمی شود و برعکس (رپی و اسپنس، ۲۰۰۴).

[۱]- Dating

[۲]- Jefferson

[۳]- Shields